К?н??

Бааса уол аны ити ту?унан ыйытыа суохтаа?ын сэрэйдэ. Кини а?атын кытта оттуу барарыттан олус ??рэр. Уолчаан хаамта?ына долгулдьуйар от хайдах эрэ, тугу эрэ этэр курдук. Оттон а?ата от охсон ку?уйда?ына, «эн, эн, о?ус. Эн, эн, хомуй» диирдии хотуура к??скэ-к??скэ сур-сур тыа?ыыр. Бааса уол кырачаан хотуурун илиитигэр ылла?ына, улахан ки?илии сананар.

Бааса т??л?гэр бугул быы?ыгар т?к?н?йэ оонньуу сылдьан эмискэ у?укта биэрдэ, к?н уотуттан хара?а саатта. Бала?ан и?э ып-ыраас, атырдьах ыйын ортото сайы??ылыы сандаарбыт. А?ата кинини у?угуннарбакка эрэ отугар барбытыттан хомойдо.

– А?а? эйигин сынньаннын диэн хаалларда. ?ч?гэйдик а?аа уонна абыр?алла хомуйаар, – ийэтэ к??рчэхтээх лэппиэскэни иннигэр уурда.

Уол «ол абыр?алы хомуйар диэн ?лэ ??? дуо, окко да?аны мэниктии, оонньуу таарыйа курдук сылдьыам этэ, к?р?? тутардаа?ар бэтэрээнэн ээ» диэн саныы-саныы оргууй а?ыы олордо. Ол эрэн у?уннук утуйбута эмиэ да бэрт эбит. Хайдах эрэ улааппыкка, ?сс? эбии сэниэлэммиккэ дылы буолбут.

А?аан б?тэн та?ырдьа та?ыста, олбуору быы?ынан с?р сымсатык н???? т?стэ, ата?ын тилэ?э д??дэ диэки хараара турда. Отучча миэтэрэни ки?илиэ дуо, кыра д??дэтигэр тиийэн тула ?тт?н к?р?ннэ, дьоно аах бу д??дэ?э ыыппат этилэр. Ол да и?ин т?б?т?гэр бастаан манна с??рэн кэлэр санаа киирбитэ! Арай, к?рб?т?н бэйэтэ итэ?эйбэтэ. Онно чыккымай кус о?олорун киллэрбит эбит. Ол аата манна сайылаабыттар. Уолбут отунан-ма?ынан тамныа, аймаан кэби?иэ диэн ийэтэ аах кистээн кэбиспиттэрин сэрэйдэ. Кус о?олоро к??х дабыдал буолан к?пп?ттэр. Бааса уол кус о?олорун маннык бииргэ, оргууй наскылдьы?а устан, ууга кынаттарын саратан, умса то?хо?ноон дьикти хамсаныылары о?ороллорун са?а к?рд?. Д??дэ кытыытынан эргийэ сылдьан ма?ынан тамнаан к?т?тэлээн к?рд?. Ийэлэрэ уолтан биэс-алта хаамыылаах сиргэ ууну та?ыйа-та?ыйа т?тт?р?-таары уста сылдьар. Бааса уол кус о?олорун к?м?ск??р?н т??? да биллэр, эр хаана у?уктан ис-и?иттэн бултуох санаата киирдэ. ?р толкуйдуу барбата, бала?анын диэки ыстанна. Дьиэ?э киирээт а?атын уон алталаах саатыгар хара?а хатанна. ?р? к??рб?тэ ааспакка, а?ылаабытыттан б?т??хтэс буолбут куола?ынан ийэтиттэн сааны к?рд??т?. Ийэтэ ылан биэрдэ:

– Ээ, бу барахсаны. Кыайыа? суо?а, ыарахана да бэрт. Аны хайдах ыта?ын бу манан? – ийэтэ т??? да итинник эттэр, то?о эрэ уолугар сааны туттаран кэбистэ. Бааса уол саатын икки илиитинэн нэ?иилэ к?т???н д??дэтигэр киирдэ. Долгуйуутуттан с?рэ?э биир кэм эппэ?нэс, тарба?ым салыбырыа диэн бэйэтин уоскутуна сатыыр. Саатын дул?а ?рд?гэр ууран, умса т??э сытан кы?ыыр. Ку?а т?тт?р?-таары уста сылдьар. Бааса уол сыалыгар кыайан киллэрбэт. А?атын ?т?ктэн кы?найар. У?а хара?ын эрэ бы?а симэр, ха?а?ын т?р?т симпэт. И?нэри т??э-т??э сыалын а?аар хара?ар буллара сатыыр. Муннун сыыгынас тыа?а улам аччаан, этэ-сиинэ ты?ыырга дылы буолла, санаатыгар тулатынаа?ы от-мас барыта кини хамсаныытын кэтиир курдук. Ол аайы Бааса уол ку?у табар ба?ата эбии к????рэр. Онтон, аны хайдах эрэ ха?ас хара?ын симээт, ту?аайбыта буолаат, саатын чыыбы?ын тардан кэбистэ! Кус Бааса уол иннигэр тиэ- рэ та?ылла т?стэ. Уол ку?ун ууттан илибирэтэн та?аарда уонна ?р? к?т?хп?т?нэн ийэтигэр с??рдэ. ??р??тэ диэн олус, с?п буола-буола ойуоккалаан, ыста?алаан ылар. Арай, саатын д??дэ кытыытыгар умнан кэбиспитин, ийэтигэр кэпсии туран, ?йд??н кэллэ уонна эмиэ т?тт?р? с??рэ турда!

Бу к?н Бааса уол ийэтэ сыллаабытын олус уратытык ылынна. Киэ?э дьиэлээхтэр сандалы тула олорон кини ма?найгы булдун амсайдылар.

– О?ом бастакы булдугар лапсам да табылынна, – ийэтэ чугуунтан миини ба?а туран а?аларыгар кэпсээтэ.

Биирдэ На?аар куска уолун илдьэ барда. Бэйэтэ былыргы кэтириинискэй доруоптаах, уолугар анаан уон алталаах саатын атыгар т?рг??лэнэн илдьэ сылдьар. Биир д??дэ?э кус б??? олорор. На?аар куска ??мэн баран т?тт?р? та?ыста. Уолугар саатын туттарда, Бааса уол, анал саалаах ки?и бы?ыытынан, сэрэнэ-сэрэнэ ??мэн киирдэ. Арай к?л?ччэ кытыытыгар охтубут маска биир кус т?б?т?н кынатын анныгар уган баран утуйа олорор эбит. Уол хайдах эрэ ууну чалымнатан тыа?атан ылбытыгар кус ?р? ч?рб??н?? т?стэ. Бааса уол онно к?рд???нэ, к?????? боро? кустартан атын, тэллэ?эр тумустаах, кы?ыллы?ы кугас т???э аллара т??эн истэ?ин аайы сырдаан, ма?хайан и?эр, аны ата?а кы?ыл кус эбит. Кини бу кэрэ ку?у ис-и?иттэн а?ынна, барыта к?р??х бэтэрээ ?тт?гэр буолла да, кус «сырк» гына к?т?н хаалла. Ыппата?ыттан хомойбут бы?ыыта к?ст?бэт, а?атыгар сирэйдиин-харахтыын уларыйан та?ыста.

– А?аа, мин билбэт ку?ум. На?аа ?ч?гэй дь???ннээх.

– Халба диэн, кырдьык, к?????? кустартан к?ст??тэ уратылаах.

На?аар уола а?аар кырыытыттан ытар, ?л?р?р-???р?р санаата суо?ун би?ирээтэ: о?о-о?о курдук кыраттан да ??рэр, са?аны сэргиир уйан с?рэ?э айыл?а кэрэтиниин алты?ар бу кэмин у?атыан ба?арда.

Бааса уол аны, а?атын с?бэтинэн, ытын быалаан баран сиэтэ сылдьан кус о?отун туттарар буолла. Мохсо?ол да иччитин тылын с?рдээ?ин истэр. Д??дэ кытыла хайыта баран, дь?лл?н т??эн биир тэ?э суох. Сыыра б?т?нн?? о?хой, хайа?ас б???, онно саспыттары Мохсо?ол муннунан илдьи анньар, ону Бааса хомуйар. Ытын сиэтэ сылдьар, букатын ыыппат.

Итини барытын кини Георгий диэн ыары?ах аба?атын эмтээри булта?ар. Георгий куораттан с?т?л буолан кэлбитин билэр. Айыл?аттан к??с-сэниэ ылаары кэлбит аба?атыгар к?м?л???р санааттан а?ыс саастаах уолчаан к?н солото суох буолла. Кини бу кус о?олорун булта?ан, аба?атын ?т??рд??н ба?арар. Онно ийэтин кымы?а, быырпа?а, суората – барыта басты? эмп буолуохтара. Ол и?ин Бааса уол Мохсо?олун илдьэ айыл?а?а со?ото?ун сылдьара элбээтэ.

2021 с., сэтинньи

2. Ийэ чараас с?рэ?э…

ДЬОЛ ТОСХОЙУУТА

Маайа к??х окко икки илиитинэн хардары-таары и?ин т?гэ?ин имэринэ сытта. К?н олус да ча?ылыччы к?лэ ??рэр. Киниэхэ эрэ анаан мичээрдиир курдук. Аттыгар, аарыма хаты? мас к?л?гэр, Маайа ата иччитэ ха?ан сынньанан турарын кэтэ?ээхтиир… Эмискэ и?ин кып-кыра атах сыысчаана «пул» гына тэптэ, ???энэн, араа?а, тилэ?э бы?ыылаах, омунугар чоройорго дылы гынна. Маайа к?н сирин к?р? илик о?отун туох баар билэр-билбэт минньигэс тылларынан таптаан ымманыйа сытта. Онтон к?н сырала ?сс? к????рдэ, сарда?а уота ала-чуо Маайа хара?ар т??эн симириктэппитигэр у?укта биэрдэ. Тулатыгар ?сс? да о?о минньигэс сыта баар эбээт!

Маайа орто дойдуга дьахтар буолан т?р??н, уон ?с т?г?л Айыы?ыт уоттаах кымньыытынан арыалланан талыы киэнэ кытаана?ын билбит эмиэ да дьоллоох, Иэйэхсит иэтэн-туотан к?н сырдыгын к?рд?рб?т сырдык аанньалларыттан бэйэтигэр т?тт?р? ылбытынан эмиэ да сордоох. Бы?ата, дьахтар уонна ийэ буолар а?ыытын-ньулуунун, ??р??т?н-хомолтотун толору амсайбыт диэ?и хоойго хоонньо?о сытар холоонноох тойонун сыдьаанын хаан тарды?ыннарар а?а уу?ун салгыыр уол о?ону т?р?т?, эр бэрдин бэлэхтии илик. Ол гынан баран, бу олус ба?ыылаах этии буолла. Маайа син хаста да?аны уол о?о сытын ылбыта эбээт. Ол эрэйдээхтэри, са?а бороохтуйан истэхтэринэ, сир ийэ бэйэтин хоонньугар кистиирэ. Туох эрэ биллибэт к??с ыларын курдук. Онтон бу уон ?с??э ?лб?т уол о?о буолаахтаата. Маайа т??? да ытаатар, барытын тосту уларыппатын биллэр да?аны, то?о эрэ холку, санаата б???х. Бу олус кыра у?уохтаах лыскыйбыт дьахтар барыны кыайар к????н, санаата баламатын бары с???лл?р. Ааттыын да «Чабычах Маайа» диэн. Туох баар санаатын и?игэр тутар, ытаабат-со?ообот. Дьо??о к?лэ-??рэ, к?м?-ньыма буола сылдьар.

Сэрии са?аламмытын иккис сылыгар дьон уда?ан диэн чуга?аабат, к?рб??чч? диэн куттанар Уйул?аана эмээхсини кистээн дьиэлэригэр хонноро сытан утум сал- ?аныытын ту?унан кэпсэппиттэрэ. Уда?ан этиитинэн, Маайа кэргэнин хаана тэнийиэ?ин саха абаа?ыта буулаан мо?уоктуур эбит. «?р?? баттахтаах тосту-туора омук уу?ун, атын т?р???? дьиэ?итигэр киллэрдэххитинэ эрэ, эри? к?нэ-ыйа тахсыы?ы, Туймаада хочотугар уу?уур-тэнийэр кэскиллэнии?и», – диэн булгуччулаахтык этээт, сытыы хара?ынан к?м?л??к уотун одуула?ан олоро т??ээт, тугу эрэ ботугураан ки?инэйбитэ, устунан энэлийэн ыллаан барбыта.

Маайа б?г?н киэ?э балыы?аттан тахсыахтаах. Сэрии б?тэрэ чуга?аата дииллэр да, то?о эрэ хара суруктар кэлэ тураллар. Кырыыстаах сэрии!

Кинилэр т??? да саа?ырдаллар эдэрдии дохсун санаалаахтара. Маайа с????ттэн са?алаан ки?иэхэ тиийэ эмтиир дьарыгын кичэйэн кистиирэ. Отунан-ма?ынан тумалаабыт а?а ханнык да астаа?ар тотоойу буолара. Бу о?отугар олус эрэнэ санаабыта да, дьыл?а ыйаа?ын, олох о?о?уутун утары барар кыах суох. Маайа нухарыйыах курдук гынан и?эн бастаан кыатана сатаан сы?ыр?аа?ыны и?иттэ, онтон сыыйа маккыраччы ытаа?ынтан утуйар уута к?тт?. Т?б?т?н ?нд?тт?. Т?нн?к аннынаа?ы мас оро??о Судаарыскай Б??т?р кыы?а ытыы олороохтуур… Кини ?ч?гэйкээн бэйэлээх кыы?ы т?р?пп?тэ эбээт. Маайа аргыый а?ай хааман тиийэн Натаа т?б?т?н сылаас ыты?ынан имэрийдэ.

– Ыы, ыы-ы. О?онньорум Уйбаан суорума суолламмыт. Хара сурук… Ыы-ыы. Барбыта да ыраата илик. Хайдах икки о?ону иитэбин? – диэн Натаа му?атыйан барда.

Эмискэ Маайа кулгаа?ар Уйул?аана тыллара сытыы кымньыы тыа?ыныы, ча?ыл?ан дьикти уотунуу сырдыы и?илиннилэр. Т??л?гэр к?ст?б?т к?н эмиэ ??рэ к?ст?н кэллэ!

– Натаа, арай кыыскын мин ыллахпына? Эйигин о?о? санаатыттан кыйдыахпыт суо?а. Би?иги о?олору иитэр ?гэспитин билэ?ин.

Натаа ??р??н дуу, хомойуон дуу билиминэ илиитин Маайа диэки ууммутунан олордо.