Крыж Аняліна (пачатак аповесці)

Кальцо змыкалася. У кальцы заставаліся людзі ўзброеныя, якія шукалі выйсця, і людзі бяззбройныя: некалькі вёсак.

Ужо некалькі дзён дым сеяўся, цягнуўся праз лясны частакол. На даляглядзе з усіх бакоў абрыдліва вухала, і неадступна, як падлаеды над ахвярай, віселі ў замглёным небе "рамы".

Сонца праз дым было цьмянае і зеленаватае.

Самая глухая з вёсак, што трапілі ў гэтае кола, звалася Таўшчэзны Бор, семдзесят хат, сціснутых з усіх бакоў пушчай. Пушча была перастойная: з-за бездарожжа адсюль амаль немагчыма было вывозіць лес. Па той самай прычыне і свежыя людзі траплялі ў вёску рэдка, а і характар у тутэйшых людзей быў лясны, змрачнаваты, схільны да прымхлівасці, цяжкаватых філасофскіх разважанняў і той удумлівасці, якая спалучае самыя неспалучальныя пад гэтым сонцам з'явы.

І, аднак, гэта быў народ светлы, бездакорна сумленны, самазабыццёва схільны да гасціннасці.

Не замыкалі хат - і цвёрда верылі ў сілу жалвіцы, чарапашай травы: абпляці чарапашанятка плотам, дык матка прынясе тую траву і вызваліць дзіця, а тады, з той травою, хоць праз астрожны мур ідзі.

Клалі на шулы сухар (а раптам нейкі няшчасны ад паноў пабяжыць) - і клалі на пень кавалак хлеба для лясной бабы.

Ману, нават у дробязі, называлі: "душой богу рыгнуў".

І, аднак, губернскія епархіяльныя ведамасці яшчэ ў 1895 годзе скардзіліся, што сяляне вёскі Таўшчэзны Бор патаемна хаваюць нейкага ідала... А можа, гэта быў не ідал, а "Смуткуючы" - "Ведамасцям" было ўсё адно.

...Усё гэта за апошнія гады, вядома, змянілася, але не так, як сёй-той думаў. Характар не мяняецца так хутка, а да таго ж мужчыны пасля арміі неахвотна вярталіся ў тую глушыню.

Усё як быццам адмёрла, і ўсё гэта, аднак, чакала толькі гадзіны вялікай бяды, каб вырвацца зноў наверх.

Гадалкі някепска зараблялі ў вайну. Нават на адукаваных, здавалася б, жанчынах. А тут быў лясны народ, які ведаў сваю цяжкую працу, сваю рэдкую песню, чысціню сваёй душы, якая, па-буйнаму, нікому не рабіла зла і таго ж чакала ад іншых.

У той ліпеньскі дзень уварваўся ў вёску хлопец на цёмным ад поту кані. Калі збегліся людзі, ён абвёў вачыма нейкую сотню баб, маладзіц, бабуль і дзяўчатак, чалавек пяць-шэсць вельмі паджылых мужыкоў, дзесяткі паўтара-два дзядоў і аднаго сухарукага калеку - адвёў вочы і сплюнуў у пыл чорную сліну:

– Дзяды, - сказаў ён шорахам, - кабеткі. Тут вось як... знянацку атрымалася...

– Вады яму дайце, - загадаў старажытны дзед Каспель і, як толькі ганец напіўся, сказаў: - Ну?

– Абкружылі амаль.

– Самі бачым.

– Прарываемся зараз. Ёсць яшчэ гадзіна якая. Грузіце рэчы, дзяцей. Паспрабуйце або на Страўню, на выспы, або на Усвячскія лясы. Там яшчэ трымаемся. Дамо чалавек пятнаццаць, каб баранілі.

– Чаму ж пятнаццаць?
– спытаў Каспель.

– Дзед, кожны чалавек - ну, зарэз без яго.

– А ты што, не чуеш, як яно ўжо... вакол?

– Балота пройдзеце.

– З вазамі?
– загулі галасы.
– З дзецьмі, са старымі?

– Я не пайду, - сказала чарнявая, з вугальнымі вачыма маладзіца.
– З мужыкамі прайшлі б - мужыкоў вайна пабрала. Самі мо пралезлі б - то ў каго дзеці, у каго старыя. У мяне унь матка без ног. Хто як, а я тут.

– Хай будзе што будзе.

– Ідзіце сабе ў лазу, - сказаў Павел Ступа.
– Мы ўжо тут неяк адседзімся.

Натоўп загуў. Ступа, крыху прыстукнуты, сказаў, як кажуць, з поля вецер, а з дупы дым. Урэшце, як заўсёды. Таму што "пайсці ў лазу" тут азначала "пайсці ў дэзерціры".