Слова сапраўднага лад
Шрифт:
З'явіліся першыя кнігі пра гэтых людзей. Былі запоўнены вельмі важныя старонкі беларускай культуры. Якія за апошнія два дзесяцігоддзі так змястоўна пабагацелі дзякуючы намаганням многіх і многіх вучоных і пісьменнікаў у межах розных абвешчаных і неабвешчаных серый і па-за імі, у манаграфіях, калектыўных працах, творчых нарысах. І многае было напісана таленавіта, зацікаўлена.
Як і кнігі Арсеня Ліса, дзе так хораша спалучыліся шматгранная адукаванасць, веданне сусветнай, роднасных славянскіх і беларускай культур, шырыня інтарэсаў, канкрэтнае веданне матэрыялаў і прадмету размовы. Філалогія, гісторыя мастацтва, тэхніка жывапісу і графікі — пра ўсё гэта трэба было мець дакладнае, скрупулёзна выверанае ўяўленне. Як, скажам, для таго, каб зазначыць у нарысе пра Антона
У гэтых кнігах пазначылася, дарэчы, яшчэ адна адметнасць творчай асобы Арсеня Ліса. Выявілася, што ён не толькі ўдумлівы, руплівы даследчык, але і чалавек з добрым адчуваннем слова — мастак, пісьменнік. Дазволю сабе прывесці два ўрыўкі з кнігі пра Пётру Сергіевіча. Якраз тыя моманты, што патрабуюць асобай уніклівасці, разумення мастака, валодання словам — апісанне філасофскага зместу карціны, «...між размоў і ўспамінаў пра пачынальніка заходнебеларускага выяўленчага мастацтва Язэпа Драздовіча ўзнік і накід будучай карціны пра гэтага вечнага вандроўніка, дзівака і цудоўнага графіка. Рослы, абветраны, крочыць ён сярод жыта дзесь па сваёй зялёнай Дзісненшчыне. Ідзе ад сваіх чорна-белых аркушаў да бессмяротнасці, да забыцця і зноў да вечнай бясконцасці людскіх вандровак». Ці — адным штрыхам пра карціну па матывах верша Янкі Купалы «А хто там ідзе?»: «Яны ідуць агромністай грамадой пад непрыхільным небам сваім».
Цяжка пераацаніць тое, што зроблена Арсенем Лісам для беларускай культуры. Акрамя ўсяго згаданага, ён неадноечы браўся за такі малаўдзячны занятак, на які далёка не кожны творчы чалавек рызыкне выдаткоўваць свой час: навуковая і літаратурная рэдакцыя прац па гісторыі беларускага жывапісу дактароў навук Кацара і Дробава. Рэдактура кнігі Паўліны Мядзёлкі «Сцежкамі жыцця», што з'явілася шмат у чым дзякуючы намаганням Арсеня Ліса. Укладанне, каментарыі ўспамінаў пра Максіма Гарэцкага (разам з Янкам Саламевічам) таксама было. Гэта тое, што згадалася адразу, без бібліяграфічных пошукаў.
Адным словам, добры ўраджай. Хаця сам Арсень Ліс незадаволены сабой: «Мала зроблена». А ёсць новая кніга ў выдавецтве «Юнацтва», цікавы нарыс пра Міхала Кляофаса Агінскага ў часопісе «Мастацтва», рыхтуюцца новыя зборнікі фальклору. Напружаная, няспынная праца — планаваць, здзяйсняць, спраўджваць. Сцвярджаць сябе ў той справе, якую ён абраў сабе сам. Ісці вызначаным шляхам.
І
Пачынаў Аляксей Дудараў як празаік. А да таго скончыў наваполацкае ПТВ нафтавікоў, папрацаваў слесарам, адслужыў у арміі, атрымаў дыплом тэатральна-мастацкага інстытута. Паспытаў ён і нялёгкага акцёрскага хлеба, быў загадчыкам літаратурнай часткі Беларускага тэатра юнага гледача.
На першы погляд гэты жыццёвы вопыт нібыта і не паклаў ніякага адбітку на яго апавяданні. Але — толькі на першы погляд.
Калі весці гаворку пра тэматыку, дык у апавяданнях Дудараў прытрымліваецца традыцыі, найбольш распаўсюджанай у нашай прозе. Ён вядзе гаворку пра вёску, пра тых учарашніх вяскоўцаў, што яшчэ думкай, поглядамі, паводзінамі, прыхільнасцямі сваімі маюць самае блізкае дачыненне да вёскі.
Ён па-добраму верны і яшчэ адной традыцыі пашай літаратуры — на малой прасторы апавядання сказаць пра многае, паставіць праблемы і важныя, і шматзначныя.
Нібыта гучыць нуднавата — праблемы, важныя... У апавяданнях Аляксея Дударава гэтай нудоты і суматьг суцэльна няма — але ёсць асобы, характары. Весці гаворку пра тое, што яны дзейнічаюць, у высокім сэнсе гэтага слова, можа, і не выпадае, але аказваюць сябе яны часцей за ўсё ва ўчынку або дзеянні-размове. Вось у гэтым, мне здаецца, і выявілася акцёрская практыка Дударава. Апавяданні яго проста-такі «падбіваюць» да інсцэніроўкі іх, да экранізацыі. Нездарма па многіх апавяданнях Дударава зроблены фільмы. Ці ўсе яны супадаюць па мастацкім выяўленні са сваімі
літаратурнымі першакрыніцамі, мы весці гаворку не будзем. Звернемся непасрэдна да літаратурнай фактуры — да апавяданняў.Дудараў свядома ці падсвядома, але клапатліва дае сваім героям моўныя характарыстыкі. Чуе іх. І прымушае нас паслухаць сваіх герояў. Што яны гавораць і як.
Згадаем калгаснага шафёра Сцяпана Пузырэвіча з апавядання «Святая птушка». Сцяпан Пузырэвіч вырашыў зрабіць гняздо буслам на старой ліпе. І робіць гэта з найвялікшай стараннасцю. Хаця спрактыкаваным у гэтай справе яго не назавеш. Ён з такім імпэтам майструе гняздо, што нават рызыкуе жыццём. Учынак, з якога нам ужо нешта вядома пра чалавека: надумаўся ўладкаваць жыллё птушцы — мабыць жа, добры. З апавядання мы даведваемся, што ў хаце Сцяпана няма дзяцей. І, хто яго ведае, можа, у гэтым намеры затоеная, з добрым наівам, вера або напаўвера ў даўнюю легенду, што буслы дзяцей прыносяць. Легенду-казку гэту ён называе прыкметай, ёсць такое старажытнае павер'е. Хто яго ведае, ці верыць ён у гэта ці не, але адчуваецца, што цяплей яму жыць на свеце, ведаючы гэтую легенду. У казках заўсёды ўсё па справядлівасці. А ў жыцці або вось у тым эпізодзе з жыцця, які нам прапануе празаік, узнікае не злосны чараўнік, а хлопцы з будаўнічай брыгады. І хлопцы па загаду брыгадзіра вырубаюць усе ліпы ў вёсцы. З найлепшых намераў: паваліла падчас буры адну з ліп, то і вырашылі навесці парадак. І — навялі. Вырубілі дрэвы. Зрабілі голай вёску. І падсеклі пад корань Сцяпанаву мару. Надзею.
А паказваюцца, раскрываюцца падзеі падрабязна. У дэталях. Размовах. З якіх выяўляецца цікавы чалавек — Сцяпан Пузырэвіч. Вось ён валачэ кола ад воза. Збіраецца майстраваць гняздо. Гэта яго маленькая таямніца. Ён яе хоча захаваць, і таму што здагадваецца — практычны селянін добра пасмяецца з яго. Даўмеўся мужык! Гульні ладзіць. І яшчэ таму, што таямніца яна і ёсць таямніца. Хто ж пра яе званіць будзе. І на пытанне брыгадзіра «Куды ты гэта?» падкідвае рытуальнае мужчынскае: «Ты закурыць не дасі?», а яшчэ і звычаёвае, кожнаму зразумелае: «Пагодка ў гэтым годзе стаіць! Скажы, як па заказу...»
Многае ў характары Сцяпана праясніваецца з аднаго толькі ўдакладнення: «Тут, за гэтымі веснічкамі, ён заўжды адчуваў сябе ўпэўнена і незалежна. Гаспадар!» І асабліва выяўляецца асоба Сцяпана з незласлівай сутычкі з жонкай, выяўляецца ў сваёй жыццелюбівай філасофіі, якую ён даводзіць трошкі з гумарам, з усмешачкай, з гуллівай фантазіяй. Нібыта зусім сур'ёзна, як часцей за ўсё робяць заўзятыя жартаўнікі, аматары розыгрышу, абвяшчае ён сваёй жонцы: «Верталёт рабіць буду... Праз тыдзень на ферму, як Баба Яга, лётаць будзеш... Фыр-ррр — і тамачкі!»
Лезучы на дрэва, весела паведамляе жонцы: «Да бога ў госці!.. Сёння ля Міхалёўкі мне анёлы ў кабіну заляцелі, паселі на плечы дый кажуць: вялікі ты пакутнік, Сцёпа... Загрызла цябе твая выдра ўшчэнт... Хрыстос глядзіць зверху і плача ад жалю... Лезь, кажуць, вечарком на ліпу...»
Калі ж намер Сцяпана становіцца відавочным і жонка ад таго намеру зусім не ў захапленні, дык ён натхнёна імкнецца пераканаць яе, падахвоціць да добрай справы. Вось дзе ён раскрываецца, Сцяпан Пузырэвіч. У гэтых дыялогах. Тут яго натура. Уся. Цалкам. Можа, трохі і дзівакаватая, але незвычайная, неардынарная. Спрабуе ён давесці сваёй жонцы: «Вось хаця б вясна... Ты думаеш, яна па лістках календара прыходзіць? Га! Разагналася, і на табе... Буслы з выраю вяртаюцца, і яна з імі... Гракі, шпакі і ўсялякая іншая драбяза — гэта адно толькі цьфу! А буслы... Яны вунь якія разумныя. Заўжды ля чалавека».
А калі, жонка ўсё ж не вельмі спяшаецца падзяліць яго захапленне, дык ён з'едліва жартуе: «Што ні кажы..., але калі ў чалавека на галаве хустка — капцы».
Прафесійны акцёрскі і літаратарскі слых у Дударава чуйны, памятлівы, ён умее вылучыць патрэбнае. Апавяданне «Святая птушка» — адно з лепшых у яго.
Не толькі ў гэтым апавяданні, але і ва многіх іншых Аляксей Дудараў імкнецца адысці ад апісальніцтва, што так часта спакушае маладых і немаладых літаратараў, хоча паказаць, а не расказаць, ужо відавочна намацваючы свой творчы почырк.