Т??кэтэх ырай

Арай биирдэ т??н хоспут аанын дибдийбиттэригэр туран к?рб?т?м, биир байыаннай та?астаах саха уола ис ырбаахынан турар убайбын кытта тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр. Бы?ыыта, кинини бэрэбиэркэлии киирбит.

Мин быыс кэнниттэн тахсан кэлбиппэр:

– Бу дуо балты?? – диэн ыйытта.

Онтон тохтуу т??эн баран мин докумуоммун к?рд??н ылла Уол сэриигэ сылдьыбыт бы?ыылаа?а, тыла-??? олохтоо?о, туттара-хаптара холкута хайдах эрэ миигин би?ирэппитэ.

Тахсыбытын кэннэ убайым:

– Ити арыычча ки?илии милииссийэ. Атын буоллар эйигин манна олордорбун бобуохтаах этэ. Хата, ??рбэтэ дии… Эн кинини кытта куттаммакка ?ч?гэйдик кэпсэтэр буол, кини миигин бэрэбиэркэлиир эбээ?инэстээх, – диэтэ.

Ити итинэн ааста. Биирдэ почтабар телеграмма тута олордохпуна ханна эрэ истибит куола?ым т?н- н?к н???? са?арар. Т?б?б?н к?т?хп?т?м, били милииссийэ уол турар. Мин билэр ки?ибин к?р?н то?о эрэ олус ??рд?м. Ити кэмнэргэ Клим алыс арыгылаан, ардыгар дьиэ кирилиэ?игэр олорон хонорум. Онон кэпсэтэр ки?и к?ст?б?т?ттэн ??рдэ?им буолуо, «туох сонуннааххын?» диэн сахалар к?рс??т ыйытар ыйытыктарын биэрдим. Уолум эмиэ ??рб?т курдук тута кэпсэтэн барда. Сотору Федя миэхэ сылдьара элбээтэ. Мин киниэхэ би?иги Одесса?а хайдах олорбуппутун, Клим талааннаах музыкант буолуохтаа?а хаалбытын кэпсиибин. Оннук сыл а?аарын курдук бодору?ан сырыттыбыт. Сыыйа мин Федята суох тэ?ийбэт-тулуйбат буолан бардым. Кини номо?он, холку бэйэтин к?рд?м да?аны, с?рэ?им ?р? м?хс? т??эр. Оттон барда?ына аныгыскы к?рс????гэ диэри тэ?ийбэккэ к??тэрим. Ол сырыттахпытына, «ийэ? улаханнык ыарыйда, оронтон турбат, кэлэн к?р» диэн тетя Софа сурук ыытта. Тута Федя?а ол суругу к?рд?рд?м. Уолум са?ата суох тахсан барда. Хас да хонон баран мин барардыы хомуна сырыттахпына, Федя к?т?н т?стэ. ??рб?тэ ча?ылы?нас хара?ар к?ст? сылдьар. Клим би?икки тугу этэр эбит диэн кэтэ?эн олор. Федя бартыбыалыттан кумаа?ы ороон та?ааран, Клим иннигэр уурда. Убайым сирэйэ уларыйа т?сп?т?гэр сулбу тардан ылан к?рб?т?м, кинини ханна ба?арар барарыгар к???л сурук эбит. ??рэн иккиэн тэбис-тэ??э Федяны куу?а т?ст?б?т.

Онуоха уолбут:

– Билигин балтыгын кэргэн ыларбын к???лл??р инигин? – диэн симиктик ыйытта.

Клим Федяны чэпчэкитик к?т???н ылан кулахачыта сылдьан:

– Марисель с?б?л??р буолла?ына, ??р??нэн!!! – диэн ха?ан да ??рбэтэ?ин ??рэн ха?ыытаата.

Мин чугурус гына т?ст?м, онтон аны, куотан хаалыа диэбиттии, Федя моонньугар иили?инним.

Клим су?аллык хомунан айаннаабыта. Мин, т??? да сайыстарбын, Федябыттан арахсар санаам букатын суо?а. Биир к?н дьонугар илтэ. Ийэлээх а?ата, икки балта уонна быраата миигин олус исти?ник к?рс?б?ттэрэ. Сотору сыбаайбалыах буолан ара?ыстыбыт. Ити сарсы??ы к?н?гэр тетя Софаттан эмиэ телеграмма туттум. «Клим кэлбэтэ, ийэ? бу к?ннэргэ быстар туруктанна» диэн. Киэ?э Федя кэлбитигэр ытыы-ытыы ону к?рд?рд?м. «Хайыаххыный, барар буолла?ы? дии» диэн буолла. Мин ыксалынан айаннаатым. Ол эрээри ийэбин баттаспата?ым. Онно ый курдук буолаары Сахам сирин, до?орбун ахтан а?аарым эрэ хаалла. Дойдум хайдах эрэ атын, ха?ыс ба?айы курдук буолан хаалбыт. Онно хаалар да санаам суо?а, онон т?тт?р? айаннаатым. Дьокуускайга кэлбитим, ким да миигин к?рс?бэтэ. Дьиктиргии-дьиктиргии почтабар тиийдим. Арай бииргэ ?лэлиир дьонум миигиттэн тугу эрэ кистиирдии кирик-хорук тутталлар. Тулуйа сатаан баран «туох буолла?» диэн ыйыттым. Начаалынньыгым Егор Саввич санныбыттан ылан олоппоско олорто уонна: «Нэдиэлэ анараа ?тт?гэр Федя?ын к?л?гээттэр уулусса?а ?л?рб?ттэрэ…» – диэтэ. Мин истибиппин итэ?эйбэккэ ойон турдум да, Федя дьонугар тэбинним. Тиийбитим дьиэ барыта хара та?а?ынан сабыллан турар. Ийэбит арыычча хаама сылдьар. Быраата Петя тахсан: «Эйигиттэн телеграмма к??тэрэ, эмиэ ол сиэринэн киэ?э хойут почта?а баран и?эн т?бэспит…» – диэн курутуйа-курутуйа кэпсээтэ. Мин та?ырдьа ыстанным. Ханна хаамарбын бэйэм да билбэппин, арай биирдэ ?йд?мм?т?м, та?ара дьиэтин иннигэр сытар эбиппин. Ханнык эрэ эмээхситтэр к?т???н киллэрэн, хас эмэ к?н? бы?а биэбэйдэ?эн арыый бэттэх а?албыттара. Онтон оччолорго собус-со?отох баачыка бэйэтигэр сы?ыаран бачча?а кэлиэххэ тыыннаах сырытта?ым. Дойдубар т?нн??хп?н, Федям эрэйдээх у?уо?ун ким харайыай?» – эмээхсин хара?а ууланан ылар.

Арай хаар кы?ал?ата суох кыыдамныыр. Ханна эрэ ???э тыалтан хамсыыр боруобат «Марисель, Марисель…» диэн ыллыырга дылы.

– Ычча! Тетя Маня, то?но?у? буолуо, дьиэ?эр киирэ о?ус…

Эмээхсин т??рэ?нээн туран эргэ калиткатын арыйан киирдэ уонна идэтинэн и?иттэн хатаан халыгыратта.

Мин дьиэбэр дьылыс гынным.

III

Уларыта тутуу куоракка со?уччу кэлбитэ. Сойуус сууллуутун би?иги ма?а?ыыннарбыт бары суйдаммыттарыттан билбиппит. Ас-та?ас кырыымчык буолан, устудьуоннар аччыктыырбыт элбээтэ. Дьи?эр, дьоммут а?ы хото ыыталлара эрээри, ким дьиэтэ суох, ким харчыта б?пп?т, араас кы?ал?алаах би?иги ааммытын саппаттар. Ол дьоммут с?г?н да сылдьыбаттар, ардыгар айдаараллар, онон уулуссабыт кы- ра?аабыссата, утары ыалбыт бэрэдэбиэс Валя сотору-сотору ??сэргии киирэр буолла. Олус иэдэйээри гыннахпытына, иним Б??ккэ дойдутуттан тахсан куобах тиэйэн киллэрэн, «Строитель» ма?а?ыын иннигэр туран атыылаан харчыланабыт. Ону бастакы сонун тылынан «бизнесмен» диэн с?рэхтээтибит уонна киирбит ки?иэхэ барытыгар киэн тутта кэпсиибит. Ки?ибит онтон санаата кэллэ?э буолуо, аны то? отонунан эргиннэ, онон хоргуйууттан ыалларбытын кытта быы?ыыр кыахха киириэх курдук гынныбыт. Лаппа кыа?ырыа?ын, биирдэ а?ам т?бэ?э киирэн: «Бу сааты, били оло?хо?о абаа?ы бухатыыра То? Дуурай Долону?са тии?инэн эргиммитигэр дылы. Ха?ан эргиэмсик буолаары, бэйэ?ин да, дьону да албынныыгын», – диэн бобон кэбистэ.

Ки?и барыта да уларыйан барда. Оччолорго бэркэ олорбут «Юность» ма?а?ыын бэрэдэбиэ?э, к?м?с тии?ин к?рд?р??р? бииргэм к?лэн ыппайа сылдьар хохулууса Валябыт ?лэтэ суох хаалла. Инитэ Сэргэй, аармыйа иннинэ ?ч?гэй ??рэнээччи, ол дойдуттан кэлээт, кимнээ?и эрэ кутурукта?ан, «фарцоман» ааттаа?а буолан, сымыйа-кырдьык джинсынан онно ба?алаах дьону барыбытын тотордо. Ол сылдьан, аны «валютчик» аатыран, хаайыыга т?бэстэ. К?м?с тиистээх Валябыт, дьоно ?л?н, инитэ хаайыллан, к???л-босхо баран, аны арыгыны амсайар буолла. Сотору-сотору хампаанньа хомуйан, би?игиттэн «Романтик» магнитофоммутун уларсан сыгааннары ба?ыйар аймал?аннаах бэчэрии?кэлэри тэрийэр идэлэннэ. Кыыстаах уола арыт куотан киирэн би?иэхэ хоноллор. Муннукка олорбут кэриэйдэрбит уулусса биир да дьэллик ытын хаалларбатылар. Бэл, би?иги минтай балыгынан а?аан б?ск?чч? уойбут Найда диэн харабыл ыппыт чэччилии сырытта?ына, о?уурдаан ылан олбуордарыгар со?о сылдьалларын о?олор к?р?н кэпсээтилэр. Хайыахпытый, «аччык дьону ымсыырдан, то?о онон ыырдаммытай?» диэн, бэйэтин буруйдаатыбыт.

Сэргэй ол икки ардыгар хаайыытыттан тахсан аны дьиэлэри халыыр идэлэннэ бы?ыылаах. Би?игини билэрдии иккитэ ыраастаата. С?ннь?нэн били бэйэтэ бу?арбыт «варенкаларын» сойботор. Ити кэм?э уулуссабыт ма?ан туллуга буолан барыбытын ымсыырда барар-кэлэр, байыы чыпчаалын бэлиэтэ курдук к?ст?р «Жигули» массыыналаах т?гэх олорор ыалбыт а?алара ?лэтиттэн уурайан, харчыны ба?ан ылаары таксилыы барбыта и?илиннэ. Сотору кэргэнэ, толуу нуучча дьахтара олбуорун иннигэр тахсан ытыы-со?уу олорорун к?рд?б?т. Ки?ибит массыыналары майырдары сирдээн да тимирбитэ, халлааннаан да к?пп?тэ биллибэт гына та?ы мэлийэн хаалбыт.

Са?а ?йэ к?ст??тэ буолла?а, би?иги олбуорбут кэннигэр, кэтэх дьиэлэри алдьархайга тэбэр икки этээстээх обургу уопсай тутулунна. Аанньа турбаланыа дуо, онон-манан то?ута баран чугастаа?ы олбуордары уунан толорон, ыйбыт-хайбыт элбээтэ. Били чуумпутук олорбуппут сыччах, аны сыгааннар таабардара ордууланан, Сэргэйтэн уонна кэриэйдэрбититтэн хаалбыппыт сыы?ын барытын ыраастаатылар. Ойо?оспутугар олорбут нууччаларбыт, дьиэлэрин эрэмээннэргэ атыылаан баран, к???н хааллылар. Ол дьон атыынан дьарыктаналлар. Атыыларын тааратын, ууну хаайар аатыран, суолга куталлар, онон уулусса орто холло?о?унан б???нэн туолла. Били ыт этэ бэрэскинэн эргиммит кэриэйдэрбит балачча кыа?ырдылар бы?ыылаах, с??рэр уу тымырын б??л?? кума?ы томточчу куттаран, аарыма гараж туттаран, били кураанах уулуссабыт эмискэ к??х ньо?ох уунан туола т?стэ. Бэл, ыттыын уоруйах буолан, миигинник ки?ини сорбун сордоотулар. Ити кэм?э ас ?л??скэ буолла диэн, халба?ыга, арыыга, эккэ уонна арыгыга араас ??н??х талоннары тар?аттылар. Оттон ол астарбыт биирдэ эмэ ма?а?ыы??а кэллэхтэринэ – кыама суох кыргы?ыы, амырыын ампаалык. Ол курдук биирдэ «Строитель» ма?а?ыы??а халба?ы а?албыттарын истэн, ыйдаа?ы таломмутун барытын хомуйан, атыыла?а та?ыстым. Ки?и тыыммат анньы?ыылаах уочаратын аа?ан, биир палка суон халба?ыга тигистим. Кыайбыт-хоппут ки?и бы?ыытынан, бы?а дайбаабытынан дьон халы? хал?а?атын хаба ортотунан аан диэки тала?ан истэхпинэ, арай аллараттан халба?ыбын ким эрэ харбаата да мэлис гынан хаалла. Дьэ до?оор, ?л?р ха?ыыбын ха?ыытаабытынан кэнниттэн т???нн?м. Ыйдаа?ы аспын былдьаппыт ки?и аанньа буолуом дуо? Иннибэр улахан булууламмыт к??рт ыт кутуруга элэктээбиттии а?ыйахта куйбара?наан хаалла. Бу акаары алларанан, кинилэр сылдьар сирдэринэн, к??ч?кт?? тэйбэ?нэтэн испиппин м?чч? туттарда?а дии. Ол и?ин атыыласпыт дьон бары былаах курдук ?р? анньан и?эр буолаллар этэ ээ… Эккирэтэн тахсыбытым, ол миэхэ ситтэрэр кыыл буолуо дуо, хайа сах ма?а?ыын анныгар дьылыс гынан хаалла. Саатар, сыбаайалары б??л?? к?р??лээбиттэрэ ки?и батыы?ык дуо, симиллэн к?рд?м да, мэлийдим. Абаккабар, быыкаа хайа?ас баарынан кылатан к?рд?м. Дьэ, били ба?айы бултуйбут бы?ыынан, муннукка тиийэн мин то? халба?ыбын б?к?н?тэ сылдьан к?м?лл?? а?ай сытар. ??рб?т хара?ын уота ыраахтан к???р?н к?ст?р. Мин силбин эрэ бы?а ыйыста турда?ым дии. Ити курдук, ыйдаа?ы халба?ыбын ыкка былдьатан турабын. Ол кыбыстыыбын дьоммор кэпсээбэтим, «таломмун с?тэрдим» диэтим.

Ч??чэ Маня букатын иэдэйдэ, ас да ылларбат буолла. Биирдэ ыксаан дьиэтигэр киирбитим, дьиэтин муостата к?пп?х к?т?р курдук к??рэ?нээн олорор уу. Сиик икки, куоска, ыт сыта икки диэн ыар никсиктэрэ манна баар эбит. Намы?ах хара?а дьиэ биир муннугар иконалары кылбачыта ч?мэчи умайан барыгылдьыйар. Олор быыстарыгар са?аран борооно арыычча к?ст?р буолбут байыаннай та?астаах номо?он саха уолун хаартыската саамай мааны араама?а угуллан мичээрдии турар. «Ити Федята буолла?а» диэн, билэр ки?илии то?хох гынан ыллым. Мин киирбиппин истэн, эмээхсин эрэйдээх т?гэхтэн ы?ыран ынчыктаата. Тиийбитим, холто буолбут та?астаах оро??о ыран букатын бачыр о?отугар т?сп?т ч??чэ Маня сытаахтыыр. Тугу эрэ буллугуруур да, са?ата и?иттэн тахсыбат. Та?аралара абыраабат буолбуттарын сэрэйэн, ыйыта барбакка быраас ы?ыра ыстанным. Сотору кэлэн илдьэ бардылар. Онтон эргиллибэтэ?э. Ый курдугунан биир эрэстиин кэлэн, олбуорун ыбылы то?о?олоон кэбиспитэ. Ол дьиэ би?иги к????хп?т?гэр диэри турбута, ким да биллибэтэ?э.

«Уларыта тутуу» диэн ааттаммыт абытайдаах сут-сутаакы сыллар итинник са?аламмыттара. ?сс? да инники т???л??х ыар кэмнэр м???р?? туралларын хайа да ааттаах тымтыктанан к?рб?т?. Кыра-хара дьон аас-туор олохпут кы?ал?аларын моойторуктанан хара?а суох ыт о?отунуу иннибит диэки олус бытааннык сыыллан испиппит. Улуу итэ?элбит – Коммунистическай партиябыт – тугу эрэ тобулар ини диэн куруук бэлэм толкуйу олоххо киллэрэ эрэ ??рэммиппитинэн, туох эрэ маны муо?алыыр бы?аарыныыны «?рд?ктэр» ылыналларын б?тэйдии кэтэ?эрбит, эрэнэрбит.

IV

Ити кэмнэргэ, куорат дьокутааттарын талар буоллугут диэн, хаста да агытаатардар кэлэ сырыттылар. Би?иги кы?ал?абытын кэпсиибит да, ону олох да аахайбаттар, «бу ки?иэхэ куоластаа?» диэн сурук туттаран кэби?эллэр да б?тэр. Ким, туох ки?итин ыйытыы э?ин суох. Билигин санаатахха, бэлиитикэ?э олох бэлэмэ суох эбиппит, ол эрээри аны кырдьык-хордьук куоластыы диэн ааттаан барабыт. Бы?ата сэбиэскэй былаас с???? курдук ??рэ сылдьарыгар бас бэринэн хаалбыт бы?ыылаахпыт, онон талымастыы барбакка, аата эрэ суруллубутун аанньа талаахтыыбыт. Онтукабыт билигин да?аны аа?а илик курдук. То?о эрэ куруук, куорат да ба?ылыгын таларбытыгар, халлаанынан к?т?н и?эр хара?аччылары тутан ылан дьиэтитэ сатыыбыт да, онтуларбыт тото то?суйан баран хара?аччыланан хаалаллар. Эбэтэр, били ки?и к?л??р? таларын курдук, и?ин эриэнин билбэккэ эрэ «дьэ бу сырыыга с?пт???? таллыбыт ини» дии санаабыппыт, биирэ, ха?аатын бэлиэтиир курдук суол кытыыларын к?р??л??р дьикти ?лэни хотуулаахтык о?орбута к?н б?г???э диэри ?йд?мм?т архитектура омоонноро буолан сыталлар; икки?ин о?уруоппутугар киллэрбиппит, бэйэбит тиэргэммитин кирэн баран, аны атыны к?р????л?? сатыыр улахан ороскуоттаах буолан тахсыбыта; ???с, олох да?аны кэтэрпит бур?алдьыбытын кыайан тардар кыа?а суох буолан, иннинэн да, кэннинэн да барбакка, биир сиргэ тэпсэ?нии турар к?л??к к?л??р т?бэ?эн сордообута.

Оттон би?иги дойдубут к?ст?р сирэйэ буолуохтаах Дьокуускай куорат билигин да?аны ити мин Ма?аным переулогын курдук ы?ыллыбыт-то?уллубут т??лбэтэ ба?аам элбэх. Бии Алампа эппитинии, би?иги дойдубут ?р?б?л??сс?йэ иннинэ хаар-муус билиэнигэр хам хаптаран нуктуу сытар улуу бухатыыр курдук хара?а, т??кэтэх этэ. Онтон ?р?б?л??сс?йэ да кэнниттэн Былатыан Ойуунускайбыт «Улуу дойдуга уот мо?ойдору ыспыппыт былахыны эрэ биэрдэ» диэн Хаарыл Мааркыс хомойбута ???» дииринии, кырдьык тылга эрэ илбис буолан ?р?б?л??сс?йэ уот бала?анан тыынан ааспыт курдук. Кэм хардыытыттан хас эмэ б?к хаалан, муус килиэ суор?анын б?р?нэн, Дьокуускай с?????эр турбакка д?й? то?он сытыа эбитэ буолуо эрээри, а?ыйах сылтан бэттэх улуу бухатыырбыт у?уктубукка дылы буолла. Кини билигин модун к????н холоноору тулатын к?р?нэ, тыылла?ныы турар.