Хвоi гавораць

Слаўна адчуваецца блiзкая восень. Мякка абнiмае зямлю празрыстая ноч. За дзве вярсты адсюль адчуваецца аеравай вастратою рэчка, пажаўцелыя крушыны i каржакаватыя хвоi над ёю. Над паплавамi лазiць туман густым малаком...

Дзве постацi вiдны ў змроку - iдуць, прыцiснуўшыся адна да другой, i два галасы пераплятаюцца таксама, як i постацi ў абнiмку, - падаюць яны нiзкiм шзптам. Я пазнаю дачку дзядзькi Язэпа - смуглявую маленькую Досю - i, пазнаўшы, адганяю ад сябе журботную трывогу, раптам скрабянуўшую мяне; заспакойваю сябе нават некаторымi фiласафiчнымi развагамi...

Яны ўдваiх садзяцца на суседнюю прызбу i шэпчуцца.

– З кiм гэта яна?
– цiха гаворыць мне дзядзька Язэп.

Я горды тым, што ён давярае мне свае думкi, але, ад малых дзён падказанай мне людзьмi неабходнасцi браць усё пад кантроль, я раскiдаю думкамi, хто ж такi дзядзька Язэп? Трохi падумаўшы аб гэтым, я не адганяю ад сябе гордасцi нашай блiзасцю i пачынаю пазнаваць, з кiм сядзiць Дося. Цераз хвiлiну я падсоўваюся блiжэй да дзядзькi Язэпа i паведамляю яго:

– Гэта студэнт-практыкант. Той, што прыехаў з каморнiкам зямлю мераць.

– М-м-мгу...

I тут я не пазнаў дзядзькi Язэпа, першы раз за час сваёй блiзасцi з iм не пазнаў. Нiколi ён так безудзельна да ўсяго не адносiўся. Гаворачы аб студэнце i ведаючы дзядзьку Язэпа, я быў упэўнены, што ён зараз жа пачне выводзiць свае пераконаннi - добра гэта цi кепска i як да гэтага трэба адносiцца. А цяпер ён аднёсся да гэтага так, як бы гэта Дося яму не дачка, а студэнт не малады хлапец, а якая-небудзь танная iстужка, што выпадкова i без нiякiх слядоў пасля сябе абнiмае Досiну шыю.

Цяпер, значыць, дзядзька Язэп думае толькi аб Мiхале.

I мы так седзiмо моўчкi. Дзядзька Язэп чухае каленi, мабыць, пойдзе зараз спаць.

– Добры вечар!

Вырасла аднекуль са змроку шэрая постаць, прыткая i лёгкая.

"Чаго гэта поп ходзiць ноччу па вулiцы, няўжо яму мяшаюць спаць галасы ў саду?" - думаю я.

А ён углядаецца, каб пазнаць нас, пасля гаворыць дзядзьку Язэпу:

– Стары ты чалавек, табе ж памiраць хутка пара прыйдзе, а Бога забыўся, хоць бы адслужыў па Мiхалу панiхiду...

Дзядзька Язэп маўчаў.

– Стрэў я ўчора Астапа Варывончыка - так i так, кажа, Язэпаў Мiхал памёр, я аж умлеў.

Голас у папа танклявы i порсткi, i ўвесь ён, як на iголках, стаiць i гойдаецца, перабiрае на жываце пальцы, гладзiць пальцам шчуплую бародку. Дзядзька Язэп, слухаючы яго, нагiнаецца i кладзе рукi на каленi.

– ...Дык ты, Язэп, заўтра прыйдзi да мяне, дык мы аб панiхiдзе пагаворым...

Поп моўчкi прысеў каля мяне, павадзiў пальцамi па бровах i закурыў. Моцна запахла добраю самарослаю табакаю, дым гэты змяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскiх ботаў i потам яго шыi. Суконная вопратка дзядзькi Язэпа пахла пыльным бульбянiкам i сухiм выветраным хлебам; ад усяго гэтага хацелася драмаць.

– Ну то як?
– сказаў поп. I, сказаўшы, адвярнуўся ў другi бок ад маўклiвага дзядзькi Язэпа.
– Гэта ў цябе, Язэп, ад таго, што занудзеў ты па Мiхалу. Паспакайней трохi.

I пайшоў у свой бок, раптам усхвацiўшыся.

– Не сумуй, дзядзька, - сказаў я.

– Нуда агарнула.

I гэта сказаў ён слаўна, бо не скардзiўся, а выказаў факт. Да нас падышоў раптам Тамаш Арлоўскi - барадаты i моцны стары, з другога канца вулiцы.

– Я да вас, хлопцы.

– Ну?

– Зрабеце маёй жонцы хату.

– Гавары, чаго прыйшоў?

– Я ж гавару. Дошкi ў мяне ёсць, толькi ж вельмi сукаватыя, ёсць без сукоў, ды ў гразi - гэблi патупiце!

– Што, твая старая памерла?

– Але.

– Нешта ж яна мала хварэла. Не чутно было.

– Тыдзень.

– А-а-а...

– Нястраўнасць гэта ў яе. Павячэрала, а назаўтра не ўстала з пасцелi.

– Ага.

– Дык можа б ты цяпер за работу, Язэп, узяўся?

– Цяпер то я не магу, заўтра зранку можна будзе. Толькi дай ты мне добрых памочнiкаў; прасi Мiкалая.

Тамаш глянуў у мой бок.

Рабiць труну з дзядзькам Язэпам! Я быў малады, i ў маёй сталасцi былi некаторыя элементы надуманасцi. Часамi яны неўзаметку пачыналi сплываць. Але я з малаком мацеры атрымаў людскую прывычку, хоць часам i нявiнна, хiтраваць. I я сказаў:

– Калi часу няма, лiха на яго. Бацька нездароў, дык я адзiн.

– Ды што табе гэты час? Што, ты ўмiраць нiколi не будзеш?.. Але, праўда, табе яшчэ далёка.

"Значыцца, пачаў ён вымяраць мяне меркаю смерцi, - падумаў я, - годзе ламацца".

I я сказаў:

– Добра.

– Дай яшчэ аднаго, - сказаў дзядзька Язэп.

Тамаш моўчкi пастаяў i пайшоў.

I тут выйшла незвычайнае ў гэтую хвiлiну з дзядзькам Язэпам. Ён затрос барадою ад смеху, трос галавою.

– Чаго ты, дзядзька?

– Тамашыха памерла! Павячэрала, кажа, як мае быць, а назаўтра з пасцелi не ўстала... Нястраўнасць! Як ты думаеш, сынку, колькi пудоў яна важыла?..

I раптам змоўк ён, узяўся рукамi за каленi, пасядзеў так трохi i ўстаў.

– Хадзем, сынку.

– Зараз.

Ён пайшоў, а я сяджу адзiн i думаю:

"Што гэта ў яго? Няўжо гэта толькi затым, што Мiхал сын яму, а Тамашыха чужая i любiла паласкаць косцi другiх?"

Я падумаў аб гэтай таўстой, грузнай, як хмара, жанчыне. Куды нi iдзе усё жуе нешта, каго нi стрэне - правядзе зiркам мiзэрнага абгавору...

– Братка Мiхал, - сказаў я цiха, - ёсць жа людзi, смерць якiх не выклiкае думак змагацца з прыродай... Але ты памёр!

Цiха было на вулiцы i ў папоўскiм садзе... Дося сядзела з практыкантам на прызбе. Я ўстаў, каб iсцi, але, адышоўшыся, не мог не пастаяць трохi мае фiласафiчныя развагi ад мяне ўцяклi, бо хвалi душы не былi вялiкiмi.

– Досечка, - шэпча ён, - мiленькая...

Яна маўчыць, i яны злiваюцца ў адну цёмную постаць...

Слаўна глядзяць на мiлую зямлю цiхiя зоры.

III

У доўгiм Тамашовым гумне, на вiльготным таку, мы робiм Тамашысе труну. Моцны, як дуб, на тоўстых звязiстых нагах, стаiць на мяккiх стружках дзядзька Язэп з алоўкам у руках i рысуе па каструбаватых дошках лiнii, а мы ўдвух - я i Астап Варывончык - сядзiм вярхом на абструганай дошцы i габлюем яе "бараном".

Дзядзька Язэп сягоння зусiм маўчыць, скажа толькi некалькi слоў, калi трэба, аб труне ды дошках; ён паволi тупае вялiкiмi ботамi, сагнуўся нейк шырокаю спiною, i на вусах яго пiлавiны - былi яны на рукаве, а рукавом ён разгладжваў вусы.