Кытылга кыыс ытыыра

– Сарсын эн хайдах бириэмэлээххинэн Кыыс Кырдалыгар к?рс????ххэ, – Светлана ?рт?н былааннаабыт буолан этэ о?уста.

– Кыыс Кырдалыгар даа? Айыкка, бачча куйааска та?ырдьа дуо? – Лариса со?уйуу-?м?р?? б???т?н т??эрдэ.

– Бу ?л?гэр самаан сайын сатыылаан турда?ына ама дьиэ?э хаайтаран олоруохпут дуо? Кыра ы?ык, чэй ылыахпыт. Хонууга олоро т????хп?т буолла?а дии. Дьону? к???лл??ллэр ини?

– Дьэ эн эрэ буола??ын бу о?олор к???лл??ллэр. Чэ с?п. 11 чааска миэхэ к?рс??ххэ. Сарсы??а диэри!

Сарсыныгар Лариса тиэргэнигэр к?рс??эн, хас да сыл к?рс?спэтэх дь??гэлиилэр сиэрдэринэн, омуннаахтык куусту?ан, сылла?ан Кыыс Кырдала диэн ?рэх ?рд?гэр турар айыл?а биир маанылаан о?орбут кэрэ миэстэтин диэки хаамсыбыттара… Уруккуну-хойуккуну, о?о саас, оскуола до?отторун ахты?ан атахтара уруккуттан да кэлэ ??рэммит сиригэр т?ргэнник тиийбитэ.

– Оо, дорообо, Кыыс Кырдала барахсан! На?аа да ахтар сирим буолла?ы? эбээт! – Светлана б?лк?й талахтарынан тулаламмыт кырдалга кыыс о?олуу кылыйбахтаан ылбыта.

– Айыккабыын, куорат ч??чэтэ диэх курдук. Эниэргийэ? б???, аны аэробикалаан барды? дуу? – Лариса, модьу-та?а буолан куйааска хаампытыттан а?ылаабыт ки?и бы?ыытынан, «дьэ олорор сирбин буллум ээ» диэбиттии, ла?ыччы олорунан кэбиспитэ.

Светланалаах Лариса бастакы кылаастан бииргэ ??рэнэн оскуоланы б?тэрбиттэрэ. Уу тэстибэт дь??гэлиилэр этэ. Арай кинилэри, этэргэ дылы, улахан олох аартыгар тахсыы, бэйэ туспа суолун солонор кэм-кэрдии кэлиитэ араартаабыта. Светлана ??рэ?эр ?р?? ?ч?гэй буолан, ол кэмнээ?и сиэринэн совхоз ?лэтигэр хабыллыбакка, тута ??рэххэ киирэ Дьокуускайдаабыта. Оттон Лариса т?р??б?т совхо?ун туругурда, этин-??т?н элбэтэ, уйгутун у?анса ?лэлии хаалбыта. Оскуолаттан до?ордоспут табаарыс уоллаа?а. Онтун армия?а атааран, Светата эмиэ ??рэххэ баран, бастаан чу?куйуох курдук гынан и?эн, оло?ун са?а укулаатыгар ??рэнэригэр тиийбитэ. Биир да ?р?б?лэ да, быраа?ынньыга да суох ферма ?лэтэ с?п о?ороро. Билигин санаатахха, сабыс-са?а оскуоланы б?тэрбит, оччо улахана, к???э, кыа?а суох к?р??нээх нарын-намчы кыргыттар эмискэ ?лэ да б????? тиксэр эбиттэр ээ. Былаан, быры?ыан сырсыыта сэниэлэрин э?эрэ. Эдэр, син доруобай буоланнар тулуйдахтара. ?лэлиэхтээх икки сылын т?м?ктээн дьэ туохха эрэ ??рэммит, идэлэммит ки?и диэн саныы сырытта?ына, табаары?а Виссарион армияттан кэлбитэ. Ахтыспыт эдэр дьон омуннаах со?ус к?рс????лэрэ ыал буолар ту?унан бы?аарыныыга а?албытын ?йд??б?кк? да хаалбыттара. Икки ?тт?ттэн дьонноро «??рэммэккэ ыксаатыгыт» диэн м???ттэн-м???ттэн баран, хайыахтарай, кэскил тэринэр о?олорун сиэр бы?ыытынан тэрийэр т?б?ккэ т?сп?ттэрэ. Виссарион ?рд?к ??рэх ту?унан санаан да к?рб?т этэ, оскуоланы б?тэрэригэр ??рэнэн ылбыт трактор ыытарга бырааптаа?ын килиэбин хааччынар идэлээх курдук хата бэрт холкутук сананара. Онон тута ?лэлээн барбыта. Лариса сотору ыарахан буолан хаалан ??рэнэр ту?унан санаата эмиэ ыраас ыра?а эрэ хаалбыта. Утуу-субуу икки о?олонон баран хата улуус киинигэр продавец-кассир курса а?ыллан, онно ??рэнэн син хамнастаах идэлэммитэ. Онон иккиэн идэлэринэн ?лэлээн, дойдуларыгар олохсуйан олорорго санаммыт дьон бы?ыытынан, с????-ас к?р?нэн быр-бааччы олорон кэллилэр. Лариса ??рэ?ин б?тэрэн баран ?сс? икки уолланан, т??рт о?олоохтор. Икки улахан кыыс оскуоланы б?тэрэн устудьуоннаан ??рдэллэр, уолаттар эмиэ син улаатан оскуола ?рд?к? кылаастарыгар ??рэнэллэр. А?алаах ийэлэригэр дьиэнэн, тэлгэ?энэн к?м?л??х дьон кинилэр.

Светлана о?о эрдэ?иттэн ыра санаа о?остубут эмчитин идэтигэр ??рэххэ киирбитэ. Биллэн турар, ки?и хара?ар быра?ыллар кэрэ сэбэрэлээх эдэр кыыс Сэргэлээх сэргэх оло?ун ????гэр буола т?сп?тэ. Бастакы икки-?с сылга ??рэх сылаалаах, сыраны ылар этэ гынан баран, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар эдэркээн дьон сынньала?ы да сатаан тэринэллэрэ. Светлана урут таптал диэни билбэтэх уу ту?уй с?рэ?э сэмээр ол дьикти, Кинилиин со?уччу к?рс????н? к??тэрэ. Аны кинини а?аардастыы с?б?лээн эрэйдэнэр уол баара. Биир курска ??рэнэллэрэ. Света ?тт?ттэн туох да иэйии суох курдуга. Биллэн турар, ?р?? кини ту?угар кы?алла, к?м?ск??, харыстыы сылдьар ки?илээ?э саныахха ?ч?гэй этэ. Бэйэлэрэ ааттаналларынан, «со?отох туруйа» буолан эрэр дь??гэлэрэ ордугургууллара да?аны. «Гриша курдук уолу булары? биллибэт. Э?килэ суох идеалы к??т?мэ, кэргэн та?ыс», – дииллэрэ. Гриша да Света иннэ-кэннэ биллибэт сы?ыаныттан эрэйдэнэр, ньиэрбинэйдиир да бы?ыылаа?а. Улам-улам кыы?ырсаллара элбээн барбыта. Гриша аны куттаата?а аатыран арыгылыы баран хаалар идэлэммитэ. Оччо?о бииргэ ??рэнэр о?олоро, атын факультекка ??рэнэр Гриша балта Светаны буруйдаан ылаллара. Аны оннук кыы?ырсан, тэйси?эн хааллахтарына, Света бэйэтэ да айманар, долгуйар буолан барбыта. Хайдах эрэ Гриша мэлдьи аттыгар баарыгар ??рэнэн хаалбыта. Эйэлэс-тэхтэринэ эмиэ уоскуйан, аныгыскы кыы?ырсыыга диэри киинэлээн, театрдаан арахсыбакка бииргэ сылдьаллара. Дьи?инэн, Светаны атын да уолаттар интэриэ?иргииллэр, с?б?л??ллэр бы?ыылаа?а, ол эрээри ?р?? Гришаны кытта хаамсарын к?р?нн?р чуга?ыы сорумматтара.

??рэхтэрин б?тэрэн, Сэргэлээхтэн арахсар кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ. Бастакы курстан бииргэ олорбут кыргыттарыттан икки кыыс ыал буолбуттара. Биир кыыстара оскуолатаа?ы табаары?ыгар, иккистэрэ атын факультет уолугар кэргэн тахсыбыттара. До?отторо сэмээр Светалаах Гриша бы?аарыныыларын к??тэллэрэ. Дь??гэлэрэ: «Света с?б?лэспэккэ ити уолу иэдэтэрэ буолуо», – диэн дьиксинэллэрэ. Ол эрээри кыыстара кинилэр к??ппэтэх ?тт?лэриттэн т?ргэнник бы?аарынан, б?тэрэр саастарыгар Гришатыгар кэргэн тахсан, т?ргэн ?л?гэрдик сыбаайбалыы охсон со?уталаабыта. Биллэн турар, Гриша са?а дьоллоох ки?и суо?а. Гриша хирург, Света терапевт идэтин ылан хоту ?лэлии барбыттара. Билигин ол дойдуларыттан куоракка к???н кэлэн олороллор. Кыыстара студентка, омук тылын факультетыгар ??рэнэр, уоллара быйыл 8 кылааска ??рэнэ киириэхтээх.

Светланалаах Лариса хахха сири булан чэйдиирдии тэринэн бардылар. Лариса дьиэлээх, тыа ки?итин сиэринэн а?а-??лэ дэлэй. Бастаан ?гэстэринэн биир кылааска ??рэммит о?олорун, ким ханна баарын, хас о?оломмуттарын, хайдах олороллорун ырытыстылар. Биллэн турар, араас кэпсээннэр, бииртэн биир бэйэ-бэйэлэригэр майгыласпат дьыл?алар тахсан кэллилэр.

– Лариса, ?йд??г?н, ону?у б?тэрэн баран кыргыттар эрэ буолан бу Кыыс Кырдалыгар кэлэн барбыппытын? – Света, ол кэмнээ?и эдэр саа?ын олус к??скэ санаан олорор ки?и бы?ыытынан, дири?ник ???э тыынна.

– Баар бы?ыылаа?а, уопсай поход кэнниттэн уолаттартан кистээн кэлбиппит. Виссарион кэлсэ сатаан б??? буолбутун ?йд??б?н.

– Даа, онно бары к?н кы?ал?ата суох, са?аран к?р?-к?р? к?лэр омуннаах кыргыттар этибит. Оттон билигин хайдах курдук атын хартыынаный… Араас да олохтоох дьон буолбуппут, – Светлана эмиэ ?р? тыыммытын ?йд??б?кк? да хаалла.

– Эн на?аа ностальжилыыр эбиккин дии. Мин то?о эрэ оннук айылаах эдэр сааспын ахтыбаппын. Романтичнайым суох бы?ыылаах, – Лариса дь??гэтин, дьэ са?а ?йд??н к?рб?т ки?и курдук, одуулаан ылла.

– Лариса, эн Виссарио??ун таптыыгын дуо? Чэ, уопсайынан бу сиргэ таптал диэн баар дуо? Туох дии саныыгын? – Светлана ону эрэ к??ппэтэх дь??гэтигэр боппуруос б???т?н кутан кэбистэ.

– Таптал? Оттон баар ини. С?б?лэ?эн, т??рт о?олонон бачча олорон кэллэхпит. Ол ту?унан эчи санаабыт да суох. С?б?лэспэппит буоллар, арахсыбыт буолуо этибит. Оттон эн бэйэ? туох дии саныыгын?

– Таптал, таптал… Мин бу сотору эбээ буолар сааспар тиийиэхпэр диэри ити боппуруоска эппиэт була илик курдукпун. Дь??гэлэрбин кытта арыт эмиэ бу тема?а б?л????ктээн ылабыт да, м?кк??эн-м?кк??эн баран тар?а?абыт. Мин к?рд?хп?нэ, то?о эрэ бары «оттон, араа?а, баар бы?ыылаах» диэн соччо бы?аарыыта суох т?м?ккэ кэлэбит. Сорохтор ити барыта ?й-санаа фантазията, ?йэлээх таптал диэн суох дииллэр, иннилэрин биэрбэттэр.

– Хотуой, Света, оттон эн Гриша?ын таптаан ыал буолан олорор инигит? Саа?ырыаххытыгар диэри «эйигин таптыыбын» дэ?э сылдьыбатаххыт и?ин, эдэр сааскыт иэйиитинэн холбостоххут дии.

– Лариса, ону баара мин кинини ха?ан да таптаабата?ым. Ба?ар, уруккутун курдук, биир тэ?ник сы?ыанна?ан, улаханнык кэлэппэккэ, хомоппокко сылдьыбыта буоллар, таптаан да туруом этэ. Саамай чугас ки?им, о?олорум а?алара буолла?а дии.

– Таптаабата?ы?? Эс, хайдах оннук буолуой, – Лариса чахчы со?уйан дь??гэтин диэки эмиэ бол?омтолоохтук, ыйытардыы к?рб?хт??н ылла.

– Таптала да суох ыал буолан олороллор, сэгээр. Эн ыал барыта Виссарион би?икки курдук олороллоро буолуо дии саныыгын дуо? Ити кыргыттарбыт дьыл?аларын ырытан к?рд?б?т дии. Т??? дьоллоохторуй дьахтар бы?ыытынан? Улахан а?аардара о?олорун эрэ ту?угар олороллор. Бу ыарахан кэм?э онтон атыннык дьа?анар, арахса оонньуур кыахтара суох. ?л?гэрдээх ньиэрбэлэрин бараан, доруобуйаларын с?тэрэн… Мин медик бы?ыытынан биир т?м?ккэ кэлэн турабын: дьахталлар эрэйдээхтэр санааларын оонньоо?уна, дуу?аларын муунтуйуута барыта араас ыарыыга кубулуйан саастарын тухары эрэйдиир эбэтэр кылгас ?йэлиир. Быстах санааттан ол-бу буолаллара да элбэх. Нус-хас олохтоох, этэ??э олорор дьахталлар ыарыыга ылларбаттар. Уопсайынан, би?иги, у?ун баттахтаахтар, дьыл?абыт хайдах эр ки?ини кытта аргыста?арбытыттан улахан тутулуктаах. Лариса, эн ?ч?гэйдик, этэ??э олорору? сирэйгэр-хараххар к?ст?р. Исти? дь??гэ бы?ыытынан ис с?рэхпиттэн эн тускар ??рэбин, «Виссарион маладьыас» диибин. Инньэ диэн тиэрдээр. Лариса, мин хайдах оло?у олорон кэлбиппин эйиэхэ кэпсээбэтэхпинэ, кимиэхэ кэпсиэмий? О?о эрдэхпиттэн чугас ки?им буолла?ы?. Маннык налыччы к?рс?бэтэхпит да ыраатта. Тастан к?р??гэ мин са?а дьоллоох, барыта бары табыллыбыт дьахтар суо?а буолуо. Ол эрээри, истэр буоллаххына, кэпсиим. Хайдах эрэ а?ыллыахпын, санаабын сай?ыахпын ба?арабын. Олус дьоло суохпун диэн эмиэ санаммаппын. Эмиэ «араа?а» диирбэр тиийэбин, тапталы, араа?а, к?рс?н ааспыппын, дьол т?гэнин билбиппин. Ол дьыл?ам бэлэ?э буолбут к?рс????нэн к?н б?г???э диэри санаабын сырдатынан сылдьабын. ?ск?т? мин олохпор ол дьол т?гэнэ кэлэн ааспата?а буоллар, барыта чу?кук, сиэрэй да буолуо эбит, – Светлана, кэпсиибин дуу, суох дуу диэбиттии, дь??гэтин диэки к?р?н ылла.

– ?сс? атын таптал баар дуо, хотуой? Кэпсээ, Света, кэпсээ.

– Ба?ар, эн билигин истэргэр солуута да суох со?ус кэпсээн буолара дуу. Билбэтим. Ол эрээри, чэ, и?ит. Эдэр сааспыт би?игэр – Кыыс Кырдалыгар да ?ктэммиччэ ностальжилыым. Мин ол сайын манна дойдубар практикалана кэлбитим. Улуус киинигэр балыы?а?а сиэстэрэлээн сайылаабытым. Эн манна иккис кыыскар уоппуска?а олорор эти?. Элбэх сыл ааспытын кэннэ санаатахха, ол мин олохпор ха?ан да хатыламмат, умнуллубат кэрэ сайын ааспыт эбит. Бы?ата, Виталий диэн уоллуун билсибитим. К?рд? к?р??т, с?рэхпин туттарбытым. Оруобуна таптал ту?унан ыралана саныыр буолуохпуттан идеал о?остор уолбар маарынныыра. Дьикти уйа?ас ба?айытык к?р?р арылхай харахтаа?а, исти? бэйэлээх мичээрдээ?э. Аны хас да ки?и бэлиэтээн эппитинэн, бэйэ-бэйэбитигэр олус маарынна?ар ???б?т. «Ити убайы? дуу, табаары?ы? дуу?» – диэн ыйыппыттаахтар. Ону баара дьыл?абыт би?иэхэ к?н сиригэр к?рс??эн аа?арга бэрт а?ыйах да к?н? анаабыт эбит. Ол а?ыйах к?мм?т?н, ?р?? т??ннэрбитин, ха?ан да арахсыа суох дьон курдук, сиэтти?э сылдьан атаарбыппыт. Кини армияттан са?а кэлбит этэ, атын улууска училище?а туттарса бараары бэлэмнэнэрэ. Арахсар к?мм?т-дьылбыт чуга?аабыта. Биир киэ?э манна дьиэбэр кэлэн у?ун киэ?эни бы?а сыттыгым илийиэр диэри арахсарбытыттан айманан хара?ым уутунан сууммутум. Бэйэм бэйэбиттэн с?хп?т?м. Уолтан, тапталтан ытыам диэн ха?ан да санаабат этим. Араа?а, букатыннаахтык тэйсэрбитин биттэнэн эрдэттэн олус айманна?ым буолуо.