Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

Скварыш ня стаў тузаць штору, занавешваць вакно, так было зручней - яго тут, у змроку, не маглi бачыць знадворку, ён жа што-колечы бачыў. У расплывiстай пляме сьвятла пад лiхтаром нячутна сьлiзганула жаночая постаць з сумкай, павярнула ў крайнi пад'езд; зь сярэдняга пад'езда выбег мужчына з сабачкам - абое зьнiклi насупраць пад таполямi на газоне. Адтуль жа, з-пад таполяў, чуўся малады прыглушаны голас i сьмех. Скварыш ня бачыў адсюль, але ведаў: там, у альтанцы, ля дзiцячай пясочнiцы зьбiралiся нанач дзецюкi, часам зь дзеўкамi - па-маладому забаўлялiся далёка за поўнач. Але, мусiць, ня толькi забаўлялiся. Аднойчы адзiн зь iх, мабыць, добра паддаўшы, прайшоў каля шэрагу сонных аўтамабiляў, пакiдаючы на кожным адмецiну - арматурнай жалязякай. Так, без усялякай мэты, дзеля свавольства. А можа, ад клясавай нянавiсьцi да iхных уласьнiкаў. Скварыш яшчэ пастаяў ля вакна, паўзiраўся з восьмага паверху ўнiз, пасьля - у зьвечарэлае неба, дзе над плоскiмi дахамi блiзкiх дамоў засьвяцiлася i журботна вiсела адзiнокая зорка. Мiжволi ён iмкнуўся адсюль, з уласнай кватэры, кудысьцi туды, на волю, бо тут ён бяз рэшты страцiў спакой, душэўны камфорт, а гэты вiзыт Красьнянскага разварушыў яго, зьбiў з тропу, i як ён нi супакойваў сябе, супакоiць ня мог. Чаго прыяжджаў асьпiрант, што меў на мэце? Цi сапраўды, каб паспачуваць, сагрэць чалавечай цеплынёй у трудны твой час? Цi...

Менавiта гэтае "цi" балючаю стрэмкаю засела ў Скварышавай душы, не даючы як-небудзь супакоiцца перад ноччу.

Ён яшчэ не адышоўся ад вакна, як у вiтальнi затрашчаў тэлефон, i Скварыш аж здрыгануўся. Пасьля напяўся, зьнерухомеў - не, трубку ён, вядома, ня зьнiме. Цяпер ён баяўся тэлефона, ужо другi месяц не размаляў па iм - з таго часу, як яго паклiкалi на бюро райкаму. Памятнае праклятае бюро, яно падкасiла жыцьцё, увесь лёс павярнула ў невядомы страхотны бок, разам з партыйным бiлетам адабрала, здаецца, волю да жыцьця, пакiнуўшы толькi вось гэта - тайныя страхi, чаканьне невядомага, мабыць, яшчэ горшага. Пэўна ж, горшага. Бо на выключэньнi яны ня спыняцца; даўно вядома, што яны дзейнiчаюць па законах зграi: калi хтось закульгаў i ня можа гарцаваць нароўнi з усiмi, дык яго трэба расшкуматаць i зжэрцi - выбракаваць, каб не псаваў усёй зграi. Законы зграi, мабыць, адныя й тыя ж, што ў зьвяроў, што ў людзей. Тысячагадовая эвалюцыя вiду тут мала што значыла i ў тых, i ў гэтых.

Але ж гэты Красьнянскi... Ну чым ён, Скварыш, мог выклiкаць у яго такое спачуваньне, прымусiць да рызыкi - гэтага вечаровага наведваньня i гутаркi на мяжы рызыкi. Канечне, Скварыш ужо быў вучаны й ня надта раскрываўся ў адказ на ўвогуле разумныя, але й небясьпечныя пасажы асьпiранта. Асаблiва наконт Афгану. Але i зусiм адмаўчацца было неяк, ён мусiў то кiўнуць галавой, то пагадзiцца дзе адным словам, дзе толькi намёкам на згоду. I толькi калi асьпiрант загаварыў пра колiшнюю лекцыю Скварыша, дзе ён выказаў некаторае сумненьне наконт палiтыкi калектывiзацыi, прафэсар заўважыў, што ён зусiм ня ў сэнсе адмаўленьня, а хутчэй канструктыўнага асэнсаваньня - вядома ж, у рамках палiтыкi партыi, хiба з трохi iнакшым аспэктам. Красьнянскi ж быццам не пачуў таго i горача даводзiў пра шматмiльённыя закупы збожжа за рубяжом як наступства тае калектывiзацыi. Вядома ж так, думаў Скварыш, каму тое не вядома, але навошта пра гэта гаварыць? Хiба ён не разумее, гэты гаварлiвы асьпiрант, што прафэсар ня можа яму адказаць у той самай меры адкрытасьцi, мусiць адмоўчвацца? А калi разумее, дык што гэта? Вельмi ўжо падобна на правакацыю, небясьпечную, нават страшную для чалавека, выключанага з КПСС.

А калi не? А калi ўсё тое ад наiўнай шчырасьцi, элемэнтарнай чалавечай спагады? Усё ж Скварыш быў неблагi прафэсар, студэнты яго любiлi, ён ведаў гэта i даражыў сваёй рэпутацыяй, часьцяком адчуваючы прыязнае стаўленьне да сябе. Бо стараўся не крывiць душой, ня надта даказваць тое, што было i без таго зразумела кожнаму. Не шчыраваў - нi за Ленiна, нi за Брэжнева, хацеў быць памяркоўным марксiстам, наколькi тое было магчыма ў гэты пракляты час. Ды не ўдалося...

Тэлефон зноў празванiў раз i другi - мусiць, нехта ўсё ж ведаў, што ён дома, але Скварыш усё роўна не падышоў да тэлефоннай тумбачкi, хоць i затрывожыўся яшчэ болей. Замест таго ён цiхенька пратупаў у кабiнэт, налiў з бутэлькi ў сваю чарку i кулянуў, не закусваючы. Дзiўна, але надта не цягнула i выпiць, хоць для таго былi ўсе ўмовы - ня трэба было нi рыхтавацца да лекцыi, нi ўранку ехаць у iнстытут. А выпiўшы, як во цяпер, ён не п'янеў, галава была цьвярозая, дэпрэсiя не мiналася, можа, нават большала. Каньяк, якi ўвогуле ён любiў, цяпер здаўся рэзкiм, нясмачным, амаль агiдным. На гэты раз ён сеў пры стале на канапе, утаропiўшыся невiдушчым зрокам у круглыя плямы на блiскучай паверхнi, думаў. Надта яго бянтэжыў гэты вiзыт Красьнянскага, адчуваў: тое ня так сабе, мабыць, за тым нешта тоiцца. А што - здагадацца было няцяжка. Красьнянскага падаслалi.

Тое, што ён "пад каўпаком", Скварыш зразумеў яшчэ да выключэньня, можа, нават зiмой, як атрымаў аднойчы лiст з-за мяжы, з Кембрыджу. Пакет быў з добрай паперы, але адзiн ягоны канец, вiдаць было, адклейваўся, бо заклеены быў надта старанна i гэтак жа старанна запрасаваны. Тады ён стаў узiрацца на iншыя канвэрты i згледзеў, што з адваротнага боку ўсе яны былi нiбы калiсьцi намочаныя й старанна высушаныя. Мусiць, тое ж тычылася i ягоных тэлефонных размоваў - на катэдры, дома: перапады ў гучаньнi, староньнiя шчаўчкi кантактаў - чаго раней не было. Ён амаль перастаў пiсаць лiсты знаёмым, толькi рэдчас паштоўкi. Па тэлефонах гаварыў каротка i самае неабходнае. Але менавiта тады заўважыў, што да яго па тэлефонах зачасьцiлi - знаёмыя i малазнаёмыя, i зусiм чужыя людзi. Iншыя гаварылi далiкатна, часам кранаючыся рызыковых тэмаў, iншыя ж наўпрост пыталiся, як ён ставiцца да злачыннай гiбелi нашых хлопцаў у Афганiстане, да таго, што абмежаваны кантынгент нашых войскаў за столькi гадоў ня можа даць рады агiдным наймiтам iмпэрыялiзму - афганскiм душманам. Як мог, ён выкручваўся, стараўся не гаварыць пэўна, але некаторыя патрабавалi пэўнага адказу. Было няёмка, агiдна, хацелася вылаяцца i кiнуць трубку.

Цяпер гэты Красьнянскi...

I быццам жа харошы хлопец, так шчыра дзякаваў за сумленьне, якое цяпер ня часта праяўляецца ў людзях, казаў, што правiльна ён гэта - пра Афган. У яго самога, Красьнянскага, нядаўна ў Афганiстане загiнуў стрыечны брат, прывезьлi ў цынкавай труне, хавалi ўсiм калгасам, мацi самлела, труну не адкрылi, забаранiў ваенкамат, i як уведаеш, хто там - можа, зусiм i ня iх хлапец. Скварыш ужо чуў пра такiя выпадкi, калi хавалi чужых замест сваiх, вайскоўцы чамусьцi блыталi, нават у такой справе не было парадку. Але цяпер, думаў ён, тое, можа, i ня надта важна. Тая вайна несправядлiвая ва ўсiх сэнсах, нават паводле марксiзму-ленiнiзму, а тыя, хто яе ўсчаў, рана цi позна будуць названыя злачынцамi i праклятыя. Але што з таго радасьцi яму, Скварышу, пакуль вось праклiнаюць таго, хто пасьмеў пра iх заiкнуцца. Яго выключылi з партыi, здаецца, хутка выганяць з працы. Хоць ён i падаў апэляцыю i ўжо напiсаў нямала папер, "аб'ясьнiцельных", даказваючы, што нiчога падобнага не гаварыў i нават ня думаў. Што ён цалкам i поўнасьцю падтрымлiваў i падтрымлiвае зьнешнюю i ўнутраную палiтыку партыi, iнтэрнацыянальную дапамогу братняму афганскаму народу. Да агiды лiсьлiва i вернападдана. Было брыдка ўспомнiць, як ён на бюро райкаму, дзе яго выключалi, фальшыва апраўдваўся, i тое яму, мабыць, кепска ўдавалася, райкамаўцы наўрад цi верылi яму. Неяк ён не стрымаўся, закалацiлася сэрца, прыйшлося пры тых самаўпэўненых маладых функцыянэрах даставаць валiдол, рукi трэсьлiся, бубачкi лякарства пасыпалiся на каленi, паскакалi ва ўсе бакi па блiскучай падлозе. Малады мардаты сакратар на хвiлiну прыпынiў свой допыт i, нiбы падсумоўваючы, сказаў: "Шкада, ня хочаце вы раззбройвацца перад партыяй". "А я й ня ўзбройваўся. Я нiчога ня маю супраць маёй партыi", сказаў тады ён i сам зьдзiвiўся ненатуральнай лiсьлiвасьцi свайго голасу. Сакратар толькi крыва ўсьмiхнуўся, седзячы за сталом пры шасьцi тэлефонах на тумбачцы. "А ў нас ёсьць матэрыялы, якiя сьведчаць якраз наадварот. Напрыклад, у сакавiку вы сьцьвярджалi, што наш абмежаваны кантынгент у Афганiстане зьнiшчыў каля аднаго мiльёна афганцаў. Адкуль вам вядомая гэтая хлусьня?" Яны ўсе, колькi iх было там, можа, чалавек дваццаць, што расьселiся каля даўгога стала i пад сьценамi, варожа ўтаропiлiся ў яго. А ён маўчаў, пакутна згадваючы, каму ён гаварыў пра тое. Адкуль сам ведаў гэтую лiчбу, памятае пэўна - тое казала радыё "Свабода", якое ён начным часам слухаў, што-колечы разьбiраючы праз глухi трэскат глушылак. Агiдным, пiсклявым голасам ён пачаў адмаўляцца, гатовы быў пабажыцца, што нiчога падобнага не гаварыў, хоць менавiта тады раптоўна ўсё прыпамятаў. Але як можна было прызнацца. Доўга сядзець нерухома Скварыш ня мог, прыгнятала начная цiшыня, ён ня мог знайсьцi сабе ўтульнага месца i пайшоў туляцца па невялiкай трохпакаёвай кватэры. Забрыў на кухню, уключыў сьвятло. Мог бы зварыць сабе кавы (усё ж занятак), але кавы ён выпiў тры кубкi, мабыць, на сёньня годзе. Расчынiў халадзiльнiк, паўзiраўся ў сякi-такi запас харчу - кавалак каўбасы ў рудай паперы, бутэлька кефiру, некалькi плоскiх бляшанак кансэрваў, - нiчога ў яго не выклiкала апэтыту, жаданьня зьесьцi. Што-небудзь варыць, натуральна, ён не хацеў, не хацеў нават сасмажыць яешню, якую ўвогуле любiў i еў з задавальненьнем, калi яе смажыла жонка. Разьбiтае шкло ў дзьвярах на кухонны балькон каторы раз напомнiла пра непарадак, але цяпер ён падумаў, што шкло ўставiць ня хутка. Было не да таго. Ён асьцярожна расчынiў дзьверы i выйшаў на балькон, паклаў рукi на яшчэ цёплыя ад дзённага сонца парэнчы i здрыгануўся: на суседнiм бальконе з асьветленай ззаду сьпiнаю ў гэткай самай позе стаяў i курыў сусед. Скварыш адхiснуўся, хуценька вярнуўся на кухню i прычынiў дзьверы. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога, нi з кiм размаўляць; усё здавалася, што ў яго занадта цiкаўна ўзiралiся i ўжо напэўна ўважлiва слухалi. Цi падслухоўвалi. Цiкава, падумаў Скварыш, цi была чутная на бальконе iхная гаворка ў кабiнэце ды асаблiва ў вiтальнi каля дзьвярэй. I цi даўно ён стаiць там, гэты сусед у майцы.

Ён зноў вярнуўся ў кабiнэт. Прыбiраць зь нiзкага столiка нiчога ня стаў, стомлена апусьцiўся ў крэсла за пiсьмовы стол. Уключаная настольная лямпа асьвяцiла вольны ад папераў кавалак стала... Надта мутарна было на душы ў прафэсара, вялiкi сумнеў тачыў яго ўсё болей - дык проста цi не заходзiў Красьнянскi? А што, калi ў гэты час ён ужо сядзiць у КГБ i апiсвае iхную тут гутарку? Цi, можа, запiсаў усё на магнiтафон i заўтра аднясе ў вядомы дом на праспэкце? У такiм выпадку, адзiн паратунак - апярэдзiць самому. Iнакш яму пэўны капец - i працы, i кар'еры. А то i жыцьцю. Але зноў жа

– як напiсаць? А калi тое яму толькi здаецца, а Красьнянскi ўсё - па сваёй чалавечай шчырасьцi, па дабрынi...

Праклятае становiшча, яго адчуваў Скварыш кожнаю мазгавой зьвiлiнай, кожным кончыкам нэрваў. Усё здавалася: трэба нешта прыдумаць, нешта зрабiць, набрысьцi на якое выйсьце. I ён думаў, напружваў мазгi, а выйсьця не знаходзiлася. Цi яго не было наогул? Але ж такога не могло стацца, усё ж павiнна быць нейкае выйсьце.

Ён зноў пачаў блукаць па кватэры, паласатай дарожкай пратупаў да зачыненых на два замкi, абабiтых цыратай дзьвярэй, павярнуўся назад. Зь вялiкага календара на сьцяне ад Новага году звыкла ўсьмiхалася яму прыгожанькая японка, нiжай чарнелi два шэрагi лiчбаў летняга месяца. Чорная пара, праклятыя месяцы, падумаў прафэсар, колькi яны задалi турбот, перажыванак, пакутнай няпэўнасьцi. Калi парткамiсiя ЦК, куды ён зьвярнуўся, зацьвердзiць ягонае выключэньне, дык будзе канец. Кранты! Няўжо такое магчыма?

А чаму б i не?

Выключылi ж з партыi дацэнта Кулiковiча, неблагога разумнага чалавека, вэтэрана вайны, толькi за тое, што той выступiў на сходзе супраць уводу савецкiх войскаў у Чэхаславаччыну i ня ўзяў сваё выступленьне назад, калi яго паклiкалi ў гаркам. Не павiнiўся. Зрэшты, выключылi нават не за гэта, а быццам знайшлi, што, будучы ў нямецкiм палоне, ён ня надта добра сябе паводзiў. Раскрылi тое менавiта пасьля ягонага выступленьня на партыйным сходзе, а раней быццам таго ня ведалi. I згарэў дацэнт. Казалi, пасьля таго ўладкаваўся грузчыкам на агароднiнавую базу, iншай працы ў горадзе яму не знайшлося. Пасьля некуды зьехаў. А можа, зьвезьлi.

У вiтальнi ляжаў мяккi санлявы прыцемак, трохi адблiскваў паркет ля кабiнэту i ён пачаў тупаць сюды-туды - пяць крокаў ад дзьвярэй да люстэрка i столькi ж назад. У тапках на дарожцы было зручна i зусiм цiха. Цiкава, цi дазваляюць у турме хадзiць у тапках, унутрана паморшчыўшыся, падумаў прафэсар. У яго даўно былi хворыя ногi, i дома ён заўжды стараўся карыстацца тапкамi. Але пра турму ён, вядома, дарма падумаў. Ня трэба загадзя каркаць на сваю галаву.

Хадзiць так - узад-уперад - нават спадабалася, усё ж гэты занятак ад чагось адцягваў, даваў працу нагам. I ён прыпамятаў, як некалi малым хлопчыкам упершыню ўбачыў у заапарку мядзьведзя, што ў сваёй клетцы гэтак жа тупаў сюды-туды. Тады ён аж пашкадаваў касалапага небараку, мабыць, таму дужа мутарна, i ён гэтак цэлыя гадзiны тупае й тупае. Цяпер сам цi ня ў гэткiм становiшчы. У клетцы. Толькi яму цi паспачувае хто? Апроч хiба гэтага асьпiранта Красьнянскага.

Задаў яму клопату Красьнянскi.

Усё ж, мабыць, трэба напiсаць. Ня можа таго быць, каб гэты асьпiрант, зь якiм у яго не было нiякiх адносiн, апроч чыста службовых, так ужо растаў ад спачуваньня да яго бяды i прыехаў адно суцешыць зь iншага канца гораду. Каб паспачуваць толькi. Сьпярша прафэсар падумаў, што ён па якой патрэбе, можа, папрасiць грошай цi пахадайнiчаць перад кiм? Цi наконт кватэры (такiх просьбаў ён меў цi ня кожнага месяца)? Але не. Нiчога не прасiў Красьнянскi, так i сказаў: толькi каб давесьцi сваю чалавечую падзяку за праўду i сумленнасьць. За праўду? Добрая, вядома, штуковiна праўда для таго, хто яе спажывае, калi яна зьвернутая да нас. Але наша праўда... Во i тады ён выдаў два словы праўды, якiя, здаецца, спляжаць яму ўсё жыцьцё. Трэба ж было... Сапраўды, ён забыўся, што можна было што-нiшто сказаць аднаму, але ня больш. Калi ж цябе пачулi больш за аднаго, дык твая справа трэснула. Гэта пэўна.