У каменным крузе

Змеркла. За дротам ні жывой душы. Толькі гарматы. З гэтага боку на вышках вартаўнікоў няма. Разлічваюць на артылерыстаў. Пад дротам выемка. Можна праціснуцца. Прапаўзаю. І па загуменні — на Rathslinden, да докатара Філіповіча.

— Доктар, зрабі нешта са скулай, — згінаюся.

— Скулай? — здзіўляецца ён. — Сябра, выгадаваў ты калонію скул! У цябе карбункул!

Доктар з Усходу. Тут, як і мы, звычайны рабацяга. Пагробся ў куфэрку, выняў дапатопны шпрыц і ўбіў у мой карак.

Да пералазу на Lovis Corinth Strasse вяртаюся найкарацейшым шляхам. Не чую зямлі пад нагамі. Жыццё прыгожае! Яшчэ і якое!

Атрымаў тыднёвы камплект картак на ежу. У страўніку прыемнае цяпельца. Ажно ў кончыках пальцаў жар: замест аднаго талоннага лістка трымаю тры тыднёвыя надзелы. Лісткі зляпіліся, такое з паперай здараецца. Тры порцыі! Пажыву!

Нечаканы прыток шчасця скаламуцілі лагерныя прыдуркі. Уварваліся ў штубу:

— Тут згінулі два талоны. Хто іх узяў? Звярніце па добрай волі, бо ўсё роўна выкрыем. Тады наракайце на сябе.

Талонаў не звярнуў. І не выкінуў. Скарыстаў па прызначэнню. Кожны дзень знаходзіў спосаб маскіроўкі ў чарзе да катла. Хоць разам з баландою наеўся нямала страху, але тыдзень пажыў. Уяўляеце: кожны дзень тры апалонікі бручкі і трыста грамаў хлеба!

6 красавіка. І наступіў судны дзень. Падзея пачалася як бы непрыкметна. Звычайная раніца. Звыклае aussteigen! Абы-якое месца ў калоне. Ab! Асвоены ўчастак на Steindamm. Алавяныя вочы вахмана. За акопам яр, унізе чыгунка. Дзень як дзень. І раптам на ўскраіне горада ўсчалася пякельная навальніца. Так гвалтоўнага вогненнага шквалу Festung K"onigsberg52 яшчэ не прымаў. Не было сумліву, пачалося! Але апытваем немцаў:

— Што дзецца?

Толькі паціскаюць плячыма.

Працавалі мы непадалёк дарогі. Бачу, коціцца па ёй грузавік, набіты цывільнымі. І з гэтай бязладнай людской кучкі вырываецца пранізліва знаёмы голас:

— Жорж!

Стаю ў аняменні: хто мяне кліча?

— Не пазнаў? — засмучаны голас.

Хітаю галавою:

— Не!

— А-я-яй!

Машына пакіравала на левы бераг Прэголі. Хто мяне клікаў? Дагэтуль згадваю. Здаецца мне, быў гэта Вася Бобрыкаў. А чаму везлі яго ў той бок?

Выглянула сонца — і ў яснае неба ўзняліся сталінскія сокалы. Шалеюць над намі. У другой палове дня каторамусь паветранаму асу затуманіліся вочы, бо накрыла нас ракетная батарэя. У той момант стаяў я на версе траншэі. З гарачкі не ўскочыў у акоп, а бухнуўся на мураву ў бок яра. А „кацюшы” стаяць у шахматным парадку і б’юць па плошчы. Пасля чарговага ўзрыву наступны снарад, здаецца накрые цябе. Але што гэта? Перад вачыма ліяны, буянства зелені, на кожнай лапіне зямлі сакавітае бушаванне зялёнага цуду, я ў Кіплінгавай джунглі! Увайшоў у новае вымярэнне, у кволенькай травіне ўбачыў іншасвет. Глядзеў з балючым жалем: такі маляўнічы ён, такі казачны... жыў у суседстве... ад малога... чаму па за ўвагай?.. і ён ужо не для мяне...

Чароўную казку разбурыў Вацэк:

— Жорж забіты!

„Кацюшын” гнеў абярнуўся ў ласку. Вахманы зразумелі:

— Kaputt!53

Пакідаюць свае пасты.

— А што з намі? — пытаемся.

Даюць свабоду. Распаўзаемся, кожны паводле сваёй тактыкі. Я іду з гродзенцамі. Чэшам правераным шляхам, правым берагам Прэголі. Тут не павінна быць войска. Меркавалі добра, не сустракаем ніводнай жывой душы. Адно ў небе віруе смерць. Увесь час над намі. Бачыць нас. Абшар адкрыты. Ад частага падання паабівалі калені і рукі. Але не шукаем прытулку ў руінах, трымаемся дарогі. Абы хутчэй да сваіх.

Мы ўжо пры нашай фабрыцы. Павярнулі на Arndt Strasse. Трапілі пад масіраваны агонь. Віядук пераадольваем паасобна, скачкамі, я замыкаючы. Прыціснуўся да невысокай сценкі, чакаю пакуль паветраны вір перасунецца за Прэголю. Калі над галавой суцішылася і я адарваўся ад сценкі, сябры былі ўжо ў другім канцы віядука. Толькі я іх і бачыў, зніклі ў бакавой вулачцы. Сяброўства, бы ў марскім рамане: пакуль на плыву — разам. Калі на дно — ратуйся, як хто можа.

Пакінулі мяне. З лёдам на сэрцы крочу ўверх Arndt Strasse. Іду апусцелай вуліцай на поўнач. Як два гады таму. Круг замкнуўся.

частка XIII.

Іду ўвесь час пад абстрэлам зверху. Няўжо чаканыя сокалы цаляюць у мяне? Людзей жа іншых не відно. Ні жывых, ні мёртвых. Першы кандыдат у мерцы аб’явіўся ажно на Rathslinden, насупроць мастацкай акадэміі. Прыліп артыстычна да белай сцяны аднасямейнага асабняка і не варухнецца. Афіцэр! Яшчэ і з вітымі пагонамі. Уверсе выюць бомбы. Скокнуў і я пад белую сцяну. Стаў локаць у локаць з вітым рангам. Узіраюся ў яго, ён у мяне. Маўчым. Аж скаланулася зямля пад намі. Сцяна гайданулася, але ўдар стрымала. Абсыпала нас толькі тынкам і пакрышанай чарапіцай. Бачу, немец абтрасаецца. Абтрасаюся і я. Так і разышліся, напусціўшы на сябе маўклівую абыякавасць. Ён пакіраваў на поўдзень, у цэнтр горада, я — на паўночную ўскраіну.

Зайшоў у стары лагер. Мішэль вядзе да лагерфюрэра і корміць густою гарохаваю кашай (смаката!), якую зварыў шэф. Во, якія тут перамены! Лагерфюрэр і вахман апанураныя, не зводзяць вачэй з мяне. Даведаўшыся, што вяртаюся з цэнтра, пытаюць:

— Што на поўдні?

— Гарыць! — гавару.

Застагналі. Так развітаўся я з „добрым чалавекам”. З Мішэлем таксама. На гэты раз знайшоў ён схованку ў водаправодным калодзежы. Упакаваў туды чамадан і сам улез.

— Прыкрый мяне, — кажа.

— А што з Ясяй? — пытаю.

— Ідзе з Ганоркай у бункер.

Прыкрыў я яго чыгуннай покрыўкай і пайшоў памагаць дзяўчатам перабірацца ў бункер. Маёмасць у іх небагатая, на адзін курс. Зноў у каторы ўжо раз завіравала неба. У бункеры сціснуліся і я сеў між прыгожай паловай роду чалавечага. З аднаго боку зялёнавокая Яся, з другога Валя, анёльская бландзінка з Масквы, якую вайна заспела ў Ваўкавыску. Валя і кажа:

— Як паміраць, то ў добрай кампаніі!

Я пагадзіўся. А куды ж мне ісці? Прыбіўся да нас і Янэк Шуміцкі. Можна было б згуляць і „Вяселле”, ды „бацькі” няма. Сядзім і гадаем, што нас чакае наперадзе. Уваход запрудзілі хітруны. Павыстаўлялі навонку свае чамаданішчы і сочаць за небам. Пасыплюцца бомбы — за чамаданы і ў ногі. Яны і наклікалі бяду.

У бункеры цесната. А мне трэба да ветру. Што рабіць? Цурболіць у нагавіцы? І тут чую, быццам нечая рука піхнула ў спіну. А за спіною бетон. І я ўжо на нагах. Маё месца займае Янэк, а я спрабую праціснуцца да выхаду. Дарма. Дарогу загарадзіў шыракаплечы ўкраінец з перакошаным ад злосці тварам:

— Куды пхнешся!? — асаджае мяне. — Не чуеш, што на дварэ?

Нічога не чую. Ляжу пад абломкамі бетону. Бачу толькі бетон і пыл. І трупы! Акрамя бетону прыціскае мяне і той украінец, што загарадзіў мне дарогу. Звальваю з грудзей бетон, выбіраюся з пад украінца: мёртвы, шырока разяўлены рот, у роце пясок і кроў. Як апантаны, па трупах, кінуўся я наўцёкі з кашмарнай явы. Спыняюся над ставам і не веру ў цуд: абмацваю сваю цялеснасць. Цэлы! І жывы!

А неба віруе. Дзе ратунак? Побач спешна скалочаны бліндаж. На даху вінтоўка. Немцы ўцяклі. Прысеў у бліндаж. З дрэў падаюць ссечаныя кулямі галінкі. Унізе, ля самай вады, прыстань. У падвале пралаз, выбіты снарадам. Два разы ў адно месца снарад не пападае. Туды! У падвале раскладзеныя матрацы. Тут і другая вінтоўка. Начная бярлога ваякаў, што пакінулі баявы пост. Тут буду чакаць рускіх.

Калі сцямнела, у пралазе з’явіліся цывільныя твары. Занялі парожнія матрацы. Кажуць, уцяклі з турмы. Разам і караталі ноч. Наверсе не сціхала страляніна. Пад раніцу сціхла. Адзін з суначлежнікаў пайшоў у разведку. Вярнуўся з добрай навінай: наш бераг занялі рускія. І я не чуў працяглага „Ура!”? — успомніліся савецкія кінастужкі. Але распытваю разведчыка пра разбіты ўчора бункер. Кажа: