Кузьма Чорны

Бяздонне

(Малюнак)

I

Як засмяецца сонца зямлi золатам ранiцы - абзавецца горад кiпучаю радасцю. Упартыя гудкi заводаў праспяваюць шырокую песню, мацней крыкнуць станцыi горлам машын, весела бразне недзе жалеза. Гэта так абзавуцца на зямлi людзi, i самi агорнуцца на новы дзень сваiмi жыццёвымi думкамi.

Над глухiмi кварталамi - вузкiмi вулiцамi i малымi дамамi - крык гарадской ранiцы пракоцiцца зычней; у iм тут як бы жаданне схвацiцца ў жартаўлiвай барацьбе з гулкасцю палявой цiшы, падышоўшай да самага горада. Тут ад яго хутчэй заварушацца людзi. Спяшаючы, яны адзяюцца. Галасы iх не так тут моцна зычаць, як у гэты час у вёсках, - можа, гэта густата сцен тут iх з'ядае...

Шырокi двор на вуглу пятай ад канца горада вулiцы ажывае. З правага боку двара, з адчыненых заўсёды дзвярэй каменнага жоўтага дома выходзяць яшчэ заспаныя людзi. Чалавек дваццаць з'яўляецца iх. Яны спяшаюць, бо ўжо другi раз пазвалi iх упарта гудкi.

На процiлеглым баку двара, у нiзкiм дзеравяным доме скрыпяць шэрыя дзверы. З раскiданага ганка спускаецца адзiн. Выходзiць ён за вароты i хутка iдзе па дзеравяным тратуары ў канец вузкiх вулiчак, дзе чутно - спяваюць калёсы вагонаў i паравiкi крычаць жалезам.

На iм стары фрэнч, патоптаныя боты. I ва ўсёй постацi яго нешта такое, што гаворыць як бы аб нейкiм захапленнi ўсiм.

Малады дзень спелым яблыкам глянуў на зямлю, налiў вастратою паветра, аблашчыў усё.

А ў яго, маладога, з'яўляецца на твары ўсмешка.

Яго завуць Алёша.

* * *

Алёша яшчэ не прывык к гэтаму новаму для яго жыццю...

Там, недзе далёка, за вялiкiмi абшарамi палёў, цяпер вось, светлаю ранiцою, грэюцца на сонцы нiзкiя хаты.

Горад яшчэ не пачынаў будзiць сваiх людзей, а там ужо людзi самi абудзiлi цiшыню сваёй вёскi. Яны кладуць сляды на прыгрэтую зямлю босымi нагамi i лапцямi. I хоць яны вясёлыя ад пагожага дня, ды ўсё-такi, так, як i ў тых, што выходзiлi ў горадзе на клiч заводскiх гудкоў з стараватага дома на шырокiм двары, на тварах iх прытаiўся суровы адзнак вырасшых за жыццё думак, усяго за жыццё перажытага, кожнадзённай утомленасцi, быўшай з малых дзён.

Зусiм нядаўна пакiнуў Алёша гэтых людзей пры шурпатых хатах. Яны ўраслi ў яго i ён у iх глыбока. Ён не адарваўся ад iх, толькi засталiся яны там, а ён тут. I часам, iдучы дадому са станцыi, утамiўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне: як бы гэта хутчэй зноў вярнуцца туды...

А вечарам ён адчыняе нiзенькае акно сваёй кватэры i ўспамiнае:

– Алёша, ды як жа гэта ты паедзеш?
– гаварыў запылены, каравы, нязграбна высокi чалавек - бацька яго - i моргаў засыпанымi ў гумне пылам вачыма.

– Паеду, - упарта гаварыў Алёша, - а калi не паеду, то пайду. Iначай нельга, не магу.

– Ды як жа яно будзе? Яно, пэўна, добра б, каб ты як-небудзь гэты iнварсытэт прайшоў, але як жа гэта? Дзе гэта ў нас вiдаць? Як жа я цябе пратрымаю, там, за светам; нiчога не будзе, калi нам i тут голадна...

– Я сам пратрымаюся, няхай будзе, што будзе, - адказваў панура Алёша, i быў у яго нейкi жаль на душы.

– Прападзеш, - упэўнена сказаў бацька i змоўк з выразам глыбокiх думак у галаве.

– Не прападу, - адказаў Алёша, а ў самога думкi напоўнiлi голаў.

Бацька пайшоў зноў у гумно, а Алёша сядзеў i маўчаў. А пасля, неўзабаве, бацька зноў вярнуўся ў хату, патупаў каля парога i панура сказаў:

– Дык хаця ж, калi прыпрэ бяда, дык кiдай усё ды назад дадому варочайся...

I, сказаўшы, зноў пайшоў з хаты, а Алёша сядзеў i маўчаў...

I прайшло яно ўсё неяк, як у тумане. Змалацiлi яны з бацькам трохi жыта, прадалi за чатыры рублi. Пасля ўвязаў Алёша хлеба ў мяшок i некалькi кнiжак i пакiнуў нiзкiя хаты з запыленымi пры малацьбе людзьмi.

Таксама, як у тумане, прайшлi тры тыднi ў незнаёмым горадзе.

Былi днi ясныя, восень звiнела празрыстасцю лёгкай паветра, i горад аглушыў Алёшу шырынёю свайго шуму. I загэтым не так востраю была радасць, калi прачытаў ён, што яго залiчылi студэнтам.

I тут жа пачалi ўжо агортаць яго думкi - як бы пражыць?

Ён напiсаў бацьку, што нiчога яму не трэба, ён сам сабе зарабляе, i ў той жа дзень не абедаў i спаць лёг галодным.

А калi далi яму на кожны дзень абед у студэнцкай сталовай, пачала ўжо з'яўляцца ў яго маладая, вясёлая бесклапотнасць:

"Калi прыйдзецца саўсiм кепска - усё ж такi можна жыць, маючы абед раз у дзень".

I кожны дзень пачаў ён ранiцамi хадзiць на чыгуначную станцыю выгружаць дровы з вагонаў.

II

На чатырохкутным двары глухой вулiцы перад вечарам шырэй разгортвалася жыццё.

Прыходзiлi рабочыя з працы, i жоўты дом ажываў. Адчынялiся ў iм вокны, i здавалася, што гэты дом хоча больш увабраць у сябе сонечнага свету, што як бы шкода яму, што сонца iдзе к захаду. Людскiя галасы больш былi спакойнымi, чым ранiцаю, чулiся песнi.

Алёша прыходзiў са станцыi раней за рабочых. У яго пахлi дзеравам рукi, у хваёвай смале, у плямах ад сырой асiны быў фрэнч. Алёша адчыняў акно сваёй кватэры i пераглядаў кнiжкi i запiскi - гэта рыхтаваўся ён iсцi адвячоркам на лекцыi.

Была ў яго ў гэты час спакойная гуллiвасць у настроях. I была яна ад нейкага парадку ва ўсiм - ад таго, што вось ён, Алёша, робiць усё так, як можа, што можа i як яму трэба.

I было так, што заўсёды настрой гэты праходзiў, калi Алёша, на захадзе сонца, спяшаў на лекцыi. Можа, пыльныя i грымучыя цэнтральныя вулiцы горада адганялi гэты настрой, а можа думкi, якiя ўжо небесклапотнымi зноў з'яўлялiся. А з'яўлялiся яны ад таго, што гэтыя вулiцы бiлi ў вочы новым, дагэтуль для Алёшы нябачаным. У большасцi людзей, якiх сустракаў Алёша на вулiцы, бачыў ён нейкi шырокi размах ва ўсiм. Было нешта такое ў iх, што гаварыла, што гэты горад як бы часовы для iх прытулак. Яны тут толькi сягоння, а заўтра будуць за многа вёрст далей, i гэта будзе для iх вясёласць, бо не прыкаваны яны да аднаго месца на зямлi, а к усёй ёй; усюды на ёй на сваiм месцы.

Нешта такое бачыў Алёша ў гэтых людзях.

I тады ж выплывала ў Алёшы i другое:

"Вось там, адкуль ён сюды прыехаў, дзе старыя хаты ў гэтую вось хвiлiну гараць водблiскам чырвонага сонца на захадзе, людзi канчаюць сваю дзённую працу. Яна натамiла iх за дзень. У ёй многа радасцi, ды толькi ўсё вакол яе складалася так, што для людзей атручвалася жыццё".

А тут нечакана ахвацяць Алёшу зыкi музыкi. Выйдзе з бакавой вулiцы на цэнтральную рота чырвонаармейцаў з блiшчастаю меддзю трубаў у першых радах.

I як бы злавiлi людзi трубамi вясёласць, нявыяўленую сярод людзей на зямлi, i, злавiўшы, кiнулi ў прастору, паказалi яе ўсiм.

I здаецца тады Алёшу, што гэта - выяўленне, адзнакi таго вялiкага, к чаму iдуць людзi на зямлi.

I па дарозе ва ўнiверсiтэт, пасля ўсяго перажытага, прайшоўшы праз пачуццi i думкi, робiцца ў Алёшы нейкi мяцежны настрой: ахватвае прагнае жаданне хутчэй навучыцца таму, з чым пойдзе к тым, пакiнутым там недзе за палявымi прасторамi ў старых хатах; хочацца Алёшу стаць перад iмi, каравымi, запыленымi, i сказаць iм аб тым, што зразумеў сам, - аб самым важным, што трэба для паўнаты жыцця на зямлi: што жыццё шырокае, яно само ў сабе - нават як факт ужо iснавання - радаснае.