Дубянецкі

Паэт-трыбун заклікае да барацьбы, да пільнасьці, “каб пут ня строіў больш сусед”:

Паўстань народ! Прачніся, беларус!

Зірні на Бацькаўшчыну, на сябе!

Ад гэтых палымяных радкоў бальшавікі могуць адхрышчвацца. Гэты верш называецца “Свайму народу” і быў напісаны 29 кастрычніка 1918 г. У каментарах да 4-га тому апошняга збору твораў Паэта сьпецыяльна падкрэсьліваецца тая акалічнасьць, што “вершы 1918-1920 гг. напісаны ў часы, калі Беларусь была пад нямецкай і польскай акупацыяй”, і што “Паэт кліча народ змагацца за сваё вызваленьне, за новае, свабоднае жыцьцё”.

Так-так, значыць, клопат пра вызваленьне толькі ад немцаў і палякаў. Гэта яны і чужынцы. А каго меў на ўвазе Паэт, калі ў гэтым самым творы пісаў:

Паўстань, народ! Для будучыні шчасьце

Ты строй, каб пут ня строіў больш сусед…

Які гэта сусед бясконца “строіць путы” беларусам? Ці не яго гэта Янка Купала называе нават больш моцным словам – непрыяцель? І гэта ўжо ў час, вельмі далёкі ад палякаў і яшчэ далейшы ад немцаў – у 1908 годзе, у прыгаданым вершы-гімне “Беларушчына”. З найвялікшай асалодаю я працытую некалькі радкоў з яго. Зазначу толькі адразу, што ўсе Купалаўскія рэаліі з гэтага твора я ўспрымаю без найменьшай трансфармацыі іх, а так, як ён успрымаў:

Сотні лет непрыяцелем-братам прыбітая,

Зарастаючы зельлем чужым, як лазой сенажаць,

Ты ляжала няпамяці пылам пакрытая,

А народ твой быў змушан маўчаць і табой пагарджаць.

І круцілі цябе, як каму падабалася,

Кожны строіў, наводзіў цябе на свой строй, на свой лад;

Ажно часам жальба, як кляцьба, разлягалася

Ды нячутай ляцела, ўміраючы, ў грудзі назад.

Спаў народ, і ты спала, і ворагі верылі,

Што ніхто не разбудзіць цябе, што заснула навек.

І дзялілі цябе, ўсімі мерамі мерылі, --

Што памерла ўжо ты, – не адзін так казаў чалавек.

Здаецца, усё зразумела. Дарэчы, ледзь ня ўся дарэвалюцыйная паэзія вялікага Купалы была накіраваная перш за ўсё супраць рускага прыгнёту, за Беларусь бяз гэтага “апекуна”. Антырускія матывы – сэрца ўсёй без выключэньня творчасьці геніяльнага паэта. Вось чаму 150 яго твораў дагэтуль забароненыя савецкай цэнзураю, значыць, камуністычнай партыяй, савецкай уладаю. І сярод іх – славутая п’еса “Тутэйшыя”.

Аднак вернемся да складзенага Алесем Разанавым Купалаўскага зборніка. Я з задавальненьнем запісваю “на памяць” сабе “псеўданім” ягонага цэнзара: АТ 07650!

Перабіраю далей стосік паэзіі. А вось выданьне 1979 году, прымеркаванае да 40-годдзя сталінска-гітлераўскай змовы наконт падзелу Польшчы і далейшага лёсу Заходняй Беларусі (і Заходняй Украіны). Выданьне назвалі гучна-лірычна, высакародна – “Покліч долі адзінай. Вершы”. У асноўным тут у нейкае падабенства рыфмы бездапаможна зарыфмавана хадульная сьляпая і глухая, ілжывая публіцыстыка. Яна “ўпарадкаваная ўкладальнікам Петрусём Макалём у тры “элегантныя” разьдзелы. “Краты і сонца” – вершы “барацьбы” заходне-беларускіх паэтаў і вершы спачуваньня і гатоўнасьці “працягнуць руку дапамогі” беларускіх савецкіх паэтаў. “Дзень добры, таварыш” – вершы пра савецкае, з дазволу Гітлера, “вызваленьне” заходніх беларусаў з-пад улады “пачварнага спараджэньня Версальскага дагавору” як “брякнул” тады на ўвесь сьвет пра Польшчу кіраўнік савецкага ўраду Вячаслаў Молатаў.

11 жніўня 1985 году (працяг). “У сузор’і роўных” – гэта такі цяпер статус былой Заходняй Беларусі і наогул усёй Беларусі ў Саюзе ССР. У гэтым разьдзеле зьмешчана нямала “твораў”, што жыўцом прадаюць Беларусь Расіі. Вось Кастусь Кірэенка ў вершы “Беларусь — Расія” гэта робіць так:

…Закаханы я сэрцам

У сьцежкі над Бугам і Сожам.

А чаму ж мне і ў сьне

Чуцён шум падмаскоўных бароў,

Гулкі рокат Нявы

І дыханьне прастораў Паволжа?

Маладзейшы за К. Кірэенку паэт Юрась Сьвірка “ва ўнісон” цытаванаму вышэй Янку Купалу сьпявае:

Колькі помніць мой край,

Бласлаўлялі Маскву.

А жывём з ёй у дружбе

Стагодзьдзяў нямала.

Прад табою, Масква,

Я хілю галаву:

Ты ніколі ў бядзе

Мой народ не кідала.

О, як гэтыя радкі “пераклікаюцца” з Купалаўскімі! “А жывём з ёй у дружбе // Стагодзьдзяў нямала” – кажа пра Маскву Ю. Сьвірка. “Чужак-дзікун, крывёю ўпіўшысь сьвежай, // Запрог цябе ў няволю, ў батракі”, – “закругляе” Юрасеву думку Янка Купала. Можна пазайздросьціць цэнзару АТ 01119! Дагадуе ён спакойна і бестурботна сваіх дзяцей з такімі аўтарамі, з такімі укла­дальнікамі-штукарамі.

Яшчэ “Выбраныя творы” – Янкі Лучыны. Іх падрыхтаваў і выдаў Сьцяпан Майхровіч у 1953 годзе. Аб’ём невялічкі – 2,12 ул.-выд. арк. Многія, нават “дзеячы беларускай культуры” думалі, што гэта ўвесь Лучына. А цяпер мы выпускаем яго аб’ёмам каля 15 аркушаў і бачым, што і гэта яшчэ ня ўвесь Лучына. Як слаба пастаўлена і як марудна разгортваецца і сталее беларускае літаратуразнаўства! І зноў-такі прычыны вымушанага ягонага русафільства. Гэтая хвароба лезе ва ўсе нашыя поры, хутка задушыць канчаткова наш культурна-грамадскі арганізм. Вось і гэтая самая кніжачка якраз напалову складаецца з твораў, напісаных аўтарам па-польску. Аднак у прадмове да яе чытаем, што “Янка Лучына выхаваўся пад жыватворным уплывам перадавой рускай культуры”. І ні слова пра ўплыў на яго польскай культуры! Такая “навуковая аб’ектыўнасьць”, лёгка кажучы, нам ужо моцна абрыдла!

Выданьне мае, вядома, і свайго цэнзара. Гэта АТ 03569!

У выходных зьвестках кнігі двойчы названы Сталін. Першы раз там, дзе прыведзена друкарня, што надрукавала кнігу – “друкарня імя Сталіна”. Другі раз у адрасе друкарні – “Менск, прасьпект імя Сталіна, 105”. Во, як цікава нам жылося ды й жывецца!

Затое тыраж кнігі такі, які трымаўся аж дагэтуль на тым узроўні для аналагічных выданьняў – 8 тыс. экз. Цяпер ужо нам даюць у некалькі разоў меншыя заказы – безумоўна “пад жыватворным уплывам рускай культуры”, якая зьела ўжо беларускую, у прыватнасьці, новае выданьне Янкі Лучыны мы ўжо самі планавалі ня восем, а шэсьць тысячаў экземпляраў. Тыражная камісія дала яшчэ менш! Мы ўсё яшчэ ваюем. Ваюем за кожнае выданьне. Ваюем аж да інфарктаў…

На форзацы кнігі Янкі Лучыны маецца надпіс Валодзі Ракашэвіча. 5 мая 1962 г. ён другі раз падарыў мне яе. Першы раз – “много лет тому назад”, як ён піша. А гэты, другі раз – “В день печати”. Мабыць, гэта мне, як журналісту, маладому выдаўцу.

А гэта вось вершы Міколы Ганчарова на рускай мове “Земля в цвету”. Выданьне нашае з 1983 году, з партрэтам аўтара, яго аўтографам і, вядома, з цэн-зарам: АТ 21149.

Аўтар яўна выкарыстаў сваё службовае становішча начальніка аддзелу Дзяржкамвыду. Папера – найлепшая. Неабавязковы для такога паэта партрэт – тут ёсьць. Павінна была быць мяккая вокладка, а тут, бачу, цьвёрдая, цэлафанавая. На 64 старонкі выданьня аж 10 старонак не пад тэкстам. Каб гэта была кніга звычайнага аўтара, ужо напэўна, былі б жорсткія санкцыі з боку Камітэту.

На адвароце тытульнай старонкі стаіць наборам: “Рэцэнзент – Кастусь Цьвірка”. Раней ставілі гэта толькі ў навуковай літаратуры, цяпер ужо і на мастацкай. Гэта так хочуць заканапаціць усе шчыліны, каб ніякая “контра” не пралезла. Гэта дадатковы цэнзар. Раз надрукавалі яго прозьвішча, значыць, будзе чытаць пільна. Перш за ўсё, вядома, “з пункту гледжаньня ідэйна-палітычнага”. Вось і нара­джаюцца цэлымі касякамі такія кнігі, як гэтая “палітыка-паэтычная”. Эпіграф да ўсяе кнігі – палітычнага зьместу. У кожным з трох разьдзелаў мноства палітыкі, палітычнай кан’юнктуры. У самым першым вершыку “небо, небо полыхает от кумача…” Другі верш называецца “Коммунисты”. Аўтар у ім дэкларуе: “Мы, коммунисты, мы судьбы пророки, Мы нынче звёзд касаемся плечом”.