Иччи. Сибиэн. Абаа?ы

Дьэ, дооор, киээ хараа буолаатын кытта, хантан да кэлэрэ биллибэт ким эрэ оох кэнниттэн дьиэ иигэр баар малларынан дьону бырааттыыр. Ону крдр мин ээбиттэн тымтык крдбттэр уонна доор оостоору бэйэтин ыырбыттар. Крдллэр-крдллэр – ким да суох, тугу дааны булбаттар. Крдччлэр оох кэнниттэн таыстахтарын аайы, били мааын быраыллыбыт маллара, ииттэрэ иккиин крэйтэлиир. Онтон ыксаан кыптыыйдарын, быахтарын, биилкэлэрин, ньуоскаларын дьааыкка хатыыллар да, син биир оох кэнниттэн били биилкэлэр, быахтар, ньуоскалар хат кыырайан кэлэ тураллар. Оттон мин ээм, доор буола тахсыбыт киилэрэ, икки сгэтин икки ттгэр уктан баран, сылайан, дьиэ ортотугар муостаа сытынан кэбиэр уонна маннык диэн саалаах : «Ол-бу буолума эрэ, бараммын сгэнэн кэрдиэм». Ону истиэхтэрэ баара дуо? Син биир бырахпыттарын кубулуппатахтар. Арай били мас эрбээн аалбыт эмээхсин улахан кыыын таппыттар, уоннааы дьону сыыа-халты бырааллар .

Онтон ыксаан, тн ый быыа харааа дьиэлээх ыаллар бары оолордуун бииги балааммыт хоту ттгэр холкуос техникатын уурар улахан баайы сарайга ат сэбин уурар чгэй баайы муосталаах хос баарыгар туох баар утуйар таастарын илдьэ баран, утуйардыы оостубуттар. Сыппыттарын кэннэ, арай эмискэ бурдук астыыр массыыналарынан, саппаас чаастарынан бырааттыыллар. Кыра оолор куттанан й-мэйдээх тулуйбат айдаанын тардаллар. Улахан дьон оолорун илдьэ сылгылары тутар сэнэх, улахан баайы ампаар кнньнэ баарыгар баран дьэ уоскуйан, оостон чгэйдик утуйаллар. Ити, арааа, халлаан сырдыыта буолуо.

Сарсыарда туран истибиппит, били таптарбыт кыыстара эмискэ тбтнэн ыалдьан, иирэн хаалбыт. Кыыы иччитэх ампаар дьиэ баарыгар илдьэн хаайан кэбиспиттэр. Кыыс эрэйдээх иирэн, дьиэ истиэнэтин устун хаама сылдьар . Ону оо-уруу тннгнэн уоран крр эбит. Дьиктиргээн кэпсэтии-ипсэтии б буолаллар. Кыыс улахан быраата, били бэрэбинэни эрбэспит уол, ас илдьэн биэрдэинэ, лр сыан тааарар, оттон кыра быраатыгар кыаммат .

Баар, улахан р туораатаына тр диэннэр, кыыы кэлгийэн баран куоракка (Дьокуускайга) илдьэллэр уонна иирээки барааар туттараллар. Ол кыыстара онтон дьиэтигэр эргиллибэтээ. Арааа, лл. Быылаан мин алталаах эрдэхпинэ дьи-чахчы буолбут тбэлтэ. Билигин сылыктаатахха, ол эрбээбит бэрэбинэлэрэ, арааа, ойуун сэргэтэ буолуо. Дьэ онон кэрэх мастар уонна ойуун сэргэлэрэ абааылаах буоллахтара, эиги туох дии саныыгыт?

Петр Попов

Дьукаах

Бу чахчы буола сылдьыбыт суолу суруйан хаалларарга бэрт р толкуйдаан быаарынным. Итээйиэхтэрэ суоа, кл-элэк оостуохтара диэн кистии сылдьан баран, кырдьар сааспар ыарыах буолан баран, ыйааыа ууран ыаранатан, санааа холбоон халбанатан крдхпнэ, буолбут чахчыны суруйарга туох да куаан баар буолуо суохтаах. Тттртн, суруйбатахпына, санаабар ыар баттык буолуох курдук диэн тмккэ кэллим. Айыла араас кистэлэнэрэ арылла турдахтарына, баар, бииги тбэспит тбэлтэбит кэмниэ кэнээс быаарыллан хаалыан сп. Ол иин туох буолбутун эппэккэ-саппакка суруйдахпына, кэнээс туалаах буолуон сп курдук йдтм.

Ситэтэ суох орто оскуола оччолорго Тойбохойго эрэ баара. Бэис-сэттис кылаастарга оолор ыраах нэилиэктэн йлээх кэлэн олорон рэнэллэрэ. Оччолорго Тойбохойго ыал аыйах этэ, онон биир ыалга элбэх буолан мустан хааларбыт, ордук кн рэх аылларын саана. 1936 сыл кн Длээйээ Огдооччуйа диэн тулаайах огдообо эмээхсиэ уон биэс буолан олорбуппут. Кини дьиэтэ оскуолаттан биэрэстэ кэринээх харыйа ойуур саатыгар турара. Сахалыы, хоо суох, трт кыараас тннктээх, ааас мас сарайа р туран хараара сатаан баран, муох нэн крбт, сиргэ киирбит курдук дьиэ этэ. Хаас диэкинэн ааннааа. Онон таыстахха, туруорбах дьиээ киирэин.

Мустубут оолор киээ лыык курдук симсэ сытан арааы кэпсэтэн тахсарбыт. Кэпсэтии мэлдьи абааы туунан буолара. Араас нэилиэктэртэн мустубут буоламмыт, куоталаа-куоталаа ханна, хайдах срдээх абааы баарын лннэрэн, эбэн-сабан, суоу баар гынан кэпсэтэрбит, онон кииргэнэр курдук этибит.

Биирдэ итинник кэпсэтэ сыттахпытына, дьиэбит иэ эмискэ сырдаан клм гынна. Бары ойон туран тннгнэн крбппт, улахан мээчик саа уот Быараастыыр суолунан кыымынан ыыллан, ткнйэн харыйа ойуурга киирэн сттэ. Тиэрэ кр! Бары тыыммат буолан ыллыбыт. «Крдгт дуо?» – диэн токкоолоуу. «ткнк, кхт», – диэн сорохтор чуолкайдаатылар. «Олус абааыны кэпсэтэр сэттээх быыылаах, аны тохтотуоу», – диэн арыый улахаммыт Миитэрэй быаарда. Ити уот туох буоларын кыайан быаарбакка, ону-маны этэн кр-кр муннукка анньыллан тохтообуппут. Оччотооу оо ткнйэр чаылан туунан хантан билиээй? Кэтэспиппит, уот кэлин кэлбэтээ.

Кумааы уурар долбуур оосторго хаптаын наада буолбута. Иккиэ буолан тутулла турар этээстээх оскуола аттыттан лоуруой хаптаын сыыын аала барбыппыт. Бу киээ хараа буолуон аай иннинэ этэ. Кыбынан кэлэн иэн аыйах мастаах тумулга тохтообуппут. Табаарыым тохтуу тээт: «Чэ, барыахха», – диэн тиэтэттэ. Сирэйэ-хараа р туран хаалбыт. Мин киим куттаммыт дуу, ыалдьыбыт дуу дии санаатым. Кини хаамыытын нэиилэ ситэбин. Дьиэбит аттыгар аалан ат баайар трдгэр уурабыт. Сергей ииллээтэ: «Ылдьаа, иит эрэ, тыас баар, ол кл диэки, харыйаа», – диэтэ. Мин ииллээтим. Кылыр-кылыр гынар кэрэ тыас ииллэр эбит. Чуорааны быаынан охсорго маарынныыр. Кии куттанара суох дии санаатым. Уолум чугас кэлэн сибигинэйдэ: «Ойуун кыырар тыаа». Мин, дьэ, куттанным, куйахам крэргэ дылы гынна. Урут ойуун кыырарын крбтх буолан лыкынас тыаы эмиэ да итээйбэтим. Сергей оолорго киирэн сибис гынна быыылаах, бука бары сырсан тахсан ииттилэр, ойуун тааын тыаа диэн тойонноотулар. Бу киээ тыала суох уу чуумпу этэ. Ити тыас Тойбохой Бэрэтин диэки Таалалаахтыыр суолга тэн киирбит харыйа ойуур диэки ииллэрэ. Тыаыы хаалбыта, истэ сатаан баран киирбиппит. Бииги оччотооу муутах йбт итиннэ ойуун кмллэ сыттаа диэн санааттан ырааппатаа.

Ый курдук симсэн олорон баран, гс оолор кспттэрэ. Ыалбытыгар трт уол, биир кыыс буолан хаалбыппыт. Оччотооу оолор сиэрдэринэн аылыкпытын астанан, бэйэбитин крнэн, рэнэн, кн-дьылы бараан испиппит.

Сергей биикки Тойбохойтон отут килэмиэтир тэйиччи сытар Чуукаар диэн кл ууор-мааар ттгэр олорорбут. Сергей Иванов орто ууохтаах хатыыр, чинэччи соус тутта сылдьар, икки илин ээи тиистэрэ тэн тахсыбыт, хойуу хаастаах, кылдьыылаах киэ харахтаах, улахан эминньэхтээх кулгааа туора тахса сылдьан сарайан кстр, хара хааннаах, алтыска рэнэр уол этэ. Кини миигин, ыарыах киини, мэлдьи аына-харайа сылдьар буолара. Ксптн бииргэ рнэн, арыт сылаас буоллун диэн хоонньоон утуйарбыт.

Улуу ктп бырааынньыгар оччолорго рбл суох этэ. с кн рбл тбэспитинэн Сергейдиин дьиэбитигэр барбыппыт. Бииги суунан-тараанан, тото-хана кэии сиэн сынньаммыппыт. Кн ктппэккэ атынан аалан биэрбиттэрэ. Кэлбиппит уолаттар ааларын наадалаах туттар сэптэрин алдьаппыт оо курдук уку-сакы тутта сылдьар этилэр. Оскуола басты рэнээччитэ Тимофей, кстээх, сымса уол Миитэрэй урукку курдук рэн-ктн, оолору бэйэлэригэр биллибэт кнэн тмэ тардар крнэрэ спптн тута йдбппт. Сергейим: «Уолаттарбыт улаханнык иирсибиттэр быыылаах, туохтан буолуой?» – диэн ыйыталаспыта. Киээ утуйуох иннинэ, трдн хаалбыппыт кэннэ, дьэ кэпсээтилэр. «Эиги суоххутуна дьиктигэ тбээн олоробут. Кии кэпсиэн да санаата буолбат», – диэтэ Миитэрэй. «Дьиэбит абааыламмыт быыылаах. Таах сибиэ манна олорон. Атын ыалга крг сананан баран, куортаммын биэрбит буолан ксптм», – диэтэ Тимофей. Ыйыталаан, ыаахтаан билбиппит, дьыала маннык эбит.

Оскуолаа оонньуу оччолорго олус уаабат этэ. Тимофейдаах Миитэрэй оонньуу бтээтин кытта дьиэлэригэр кэлбиттэр, уот умаппыттар, оонньуу туунан кэпсэтэ-кэпсэтэ, саахыматтаабыттар (бэйэбит быаынан кыан оорбут хаалаах саахыматтаах этибит). Оонньуу олорон балыйсан барбыттар. «Мэкчиргэ тбтн курдук уларыта сылдьыма», – диэн Миитэрэй Тимофейы ыыстаабыт. Тимофей Мэкчиргэлэр аа уустарын сыдьаана буоларын кии барыта билэр, онон кыыырыа дии санаабатах буолуохтаах диэн эппит Миитэрэй. Анарааыта «бандьыыт курдук балыйа олорума» диэн кэбиспит. Миитэрэй бу дойду биллэр бандьыытын трппт уола буоларын бары билэрбит уонна онон сирэй-харах аспат буоларбыт. Уолаттар этиспиттэр, кыыырсыбыттар. Саахыматтарын остуол рдгэр тоо садьыйан кэбиээт, орон оостон утуйаары сыппыттар. Саа суох. Ол сыттахтарына, саахыматтара тыаыыр, дуоска рдгэр сыарыйардыы чи-чиник охсуоланар. «Ол-бу буола сытыма, тоо тыаатаын?» – диэн Тимофей дьаырыйбыт. «Кээс, доор, бэйэ тыаата-тыаата, балыйа сытыма», – диэн хардарбыт биирдэрэ. Иккиэн бэйэ-бэйэлэрин балыйсан, буойсан баран син тохтообуттар. Тыастара эр ылбыттыы сс улаханнык таыгыраабыт. Туран саахыматтарын фигуратын, биирин да хаалларбакка, хаатыгар уган, олуйан кэбиспиттэр. Салгыы утуйан эрдэхтэринэ, саахымат фигурата остуол устун лаыратан кэлбит-барбыт. Уолаттар куттанан илиилэриттэн тутуан сыппыттар. Тыас уурайбатах, эбии сэтэрээбит. Дьиэлээх эмээхсин кыыынаан уонна Ксениялыын хаас быыс кэннигэр утуйа сыппыттар. Кинилэртэн атын кии суох, аан хатыылаах. Уолаттар ыксаабыттар. «Абааы тыаыыр» диэн итээйэн туран ыыырынньык уматан, таырдьа тахса сылдьыбыттар, уоту умаппытынан утуйан хаалбыттар.

Сарсыарда турбуттара – биир айдаан. Уун ньолбоор сирэйдээх, силии курдук кн муруннаах, с курдугунан чч крбт кыараас харахтаах, тбтн тартара сылдьар, уун тарбахтарын соло буоллар эрэ таймаалатан хамсатар, дьахтар курдук уун рнллэр баттаа суох буолан, куруук бэргээлээх сылдьар уун быакагар эмээхсин туран уолаттары саартаан барбыт:

– Тн быа мэниктии-мэниктии, сгн утуйбакка тилигирээит, кыраыыны умаппыккыт, – диэн иэдэппит. Уолаттар быаара сатаабыттарын истибэт, йдбт . Быйыл хомсомуолга киирбит, биигиттэн биир кылаас э рэнэр Нааста Длээйэбэ тугу да саарбатах. Уун синньигэс, ткчч тутта сылдьар, уун хара сууохтаах, киэ тиэрбэс курдук харахтаах, ээ уонна аллараа уостара сортойо сылдьарыттан кыбыстан, саардаына гстк уоун илиитинэн саба туттар идэлээх кыыс уолаттары кмскэспэккэ, ууну омурдубут курдук олорбут. Ити туунан истээт, Сергей биикки олус куттанныбыт да, сэргээтибит да диэххэ сп этэ. Акаары санаабытыгар дьиэбитигэр баран хаалан, хаарыантан маппыт курдук сананныбыт.