Локіс. Рукапіс прафэсара Вітэмбаха

– Магчыма. Але, праўду кажучы, я не надта добра ведаю бацькаў кнігазбор. Ён любіў старыя кнігі і розныя рарытэты. А я чытаю толькі сучасныя выданні, але мы пашукаем, пане прафесар. Дык, значыць, вы хочаце, каб у нас чыталі Евангелле па-жамойцку?

– А ці не думаеце вы, пане графе, што пераклад Святога пісання на мову гэтага краю быў бы вельмі пажаданы?

– Без сумнення. Аднак дазвольце мне заўважыць, што сярод людзей, якія ніякай іншай мовы, апроч жамойцкай, не ведаюць, ніводзін не ўмее чытаць.

– Магчыма. Але хай яснавяльможны пан дазволіць мне заўважыць, што найбольшай перашкодай для пашырэння пісьменнасці ёсць адсутнасць кніг. Калі жамойты займеюць сваё друкаванае слова, яны захочуць чытаць, яны навучацца чытаць. Так ужо было з іншымі дзікунамі... хоць я і не хачу стасаваць гэтае слова да жыхароў гэтага краю... Зрэшты, - дадаў я, - ці не прыкра, калі мова знікне, не пакінуўшы следу? Вось ужо болей за трыццаць гадоў, як памерла пруская мова. Нядаўна памёр апошні чалавек, які ведаў карнуэльскую мову...

– Шкада, - перапыніў граф.
– Аляксандр Гумбальт распавядаў майму бацьку, што ведаў у Амерыцы папугая, які адзін ведаў некалькі слоў на мове племені, сёння ўжо цалкам вынішчанага воспай. Вы не супраць, каб нам сюды прынеслі гарбаты?

Пакуль мы пілі гарбату, гаворка круцілася вакол жамойцкай мовы. Графу не падабалася, як немцы прыстасавалі свой алфавіт да літоўскай мовы, і ён меў рацыю.

– Ваш алфавіт, - сказаў ён, - не падыходзіць нашай мове. У вас няма ні нашага «ж», ні нашага «л», ні нашага «і», ні нашага «е». У мяне ёсць зборнік дайнаў, выдадзены летась у Кёнігсбергу, і колькі я ні б'юся, не магу распазнаць словы, так яны перакручаныя.

– Яснавяльможны пан, відаць, мае на ўвазе дайны Леснэра?

– Так. Даволі пасрэдныя тэксты, праўда?

– Магчыма, можна было знайсці і лепшыя. Я згодны, што ў такім выглядзе гэты зборнік мае толькі чыста філалагічную каштоўнасць, але я веру, што, калі добра пашукаць, сярод вашага фальклору можна знайсці значна прыгажэйшыя кветкі.

– Авох! Нягледзячы на мой патрыятызм, я вельмі сумняваюся ў гэтым.

– Некалькі тыдняў таму мне ў Вільні перадалі вельмі прыгожую баладу, да таго ж гістарычную... Паэтычны бок проста бездакорны... Дазвольце, я вам яе прачытаю. Зараз, толькі пашукаю ў паперах.

– Буду вельмі рады.

Ён апусціўся ў фатэль, спытаўшы дазволу закурыць.

– Я разумею паэзію, толькі калі куру, - растлумачыў ён.

– Балада называецца «Тры Будрысы».

– «Тры Будрысы»?
– здзіўлена перапытаў граф.

– Так. Яснавяльможны пан лепш за мяне ведае, што Будрыс - гістарычная асоба.

Граф неадрыўна глядзеў на мяне сваім дзіўным позіркам. У ім было нешта неакрэсленае, адначасна нясмелае і лютае, ад чаго рабілася ніякавата. Я пачаў чытаць, каб пазбегнуць няёмкасці:

Тры будрысы

Стары Будрыс трох сынаў, Як сам, гэткіх літвінаў, Да сябе на дзядзінец паклікаў Ды ім кажа: «Зважайце, Коні борзда сядлайце, Натачыце мячы ўміг і пікі! З Вільні вестку мне далі, Што ўжо там наказалі Тры вайны на тры свету староны: Ольгерд рускіх біць едзе, Скіргел - ляхаў-суседзяў, А князь Кейстут разгроміць Тэўтоны. «Вы адважныя хлопцы, Паслужыце старонцы, Хай вядуць вас літоўскія богі! Застаюся я дома, Дам вам раду, вядома: Трох вас ёсць і тры ёсць вам дарогі. «Хай адзін у Расію За Ольгердам шлях крые Па-над Ільмень, пад мур Навагроду; Там саболлі апоны, Залатыя заслоны, І ў купцоў там чырвонцаў, як лёду. «Хай да князя Кейстута Другі едзе, а хутка, Крыжакоў хай знішчае дашчэнту! Як пяску, там бурштынаў, Сукны дзіўнай тканіны, І там рызы ў ксяндзоў ў дыяментах. «Мусіць к Скіргелу трэці Па-за Нёман ляцеці, Беднату там убачыць ліхую, Але возьме за тое Узбраенне стальное І мне стуль прывязе сынавую. «Бо з нявольніц мне толькі Спадабаліся полькі, - Так панадны мне стан іх дзявочы, Твар іх бела-ружовы, Як смоль, чорныя бровы, Як дзве зоркі, іх свецяцца вочы. «Маладым чалавекам Я адтуль прад паўвекам Сабе вывез палячку за жонку; Хоць яе пахаваў я, Ўсё яшчэ ўспамінаю, Калі гляну я ў тую старонку». Даўшы так засцярогу, Блаславіў на дарогу; Яны ўзялі бронь, селі, пабеглі. Ўжо й зіма надыходзе, - Сын не едзе ніводзін, - Будрыс думаў, што ў бітвах палеглі. Па сняжыстай дарожцы Мчыцца ў зброі хтось к вёсцы, А пад буркаю нешта хавае: «Кубел - гэта, знаць, ноша, А ў ім рускія грошы». «Татка, - полька, твая сынавая!» Па сняжыстай дарожцы Мчыцца ў зброі хтось, к вёсцы, А пад буркаю нешта хавае. – «Мусіць, з Прусаў, мой сыну, Цягнеш кубел бурштынаў?» «Татка, - полька, твая сынавая!» Па сняжыстай дарожцы Трэці нехта мкне к вёсцы, А пад буркай вяліка здабыча. Будрыс – што?
– не пытае, Толькі госці склікае, На вяселле іх трэцяе кліча.

– Слава, пане прафесар!
– закрычаў граф.
– У вас цудоўнае жамойцкае вымаўленне. Але хто вам перадаў гэтую прыгожую дайну?

– Адна паненка, з якой я меў гонар пазнаёміцца ў Вільні ў графіні Катарыны Пац.

– І яе імя ...

– Панна Івінская.

– Панна Юлька!
– закрычаў граф.
– Дурнічка! Як я не здагадаўся! Дарагі прафесар, вы ведаеце жамойцкую і ўсе вучоныя мовы, вы перачыталі ўсе старыя кнігі, але вас падманула дзяўчо, якое, апроч раманаў, нічога не чытала. Яна пераклала вам на даволі прыстойную жамойцкую мову адну з цудоўных баладаў Міцкевіча, якую вы не чыталі, бо яна не старэйшая за мяне. Калі хочаце, я пакажу вам яе па-польску, а калі вы жадаеце пабачыць выдатны рускі пераклад, я пакажу вам Пушкіна.

Прызнаюся, што я быў агаломшаны. От бы ўсцешыўся дэрпцкі прафесар, калі б я выдаў, як арыгінальную, дайну пра Будрысаў!

Замест таго каб пазабавіцца з майго замяшання, граф з выключнай ветлівасцю адразу ж перавёў гутарку на іншае.

– Дык вы ведаеце панну Юльку?

– Я меў гонар быць ёй адрэкамендаваным.

– Што вы пра яе думаеце? Толькі шчыра.

– Вельмі мілая дзяўчына.

– Што вы кажаце?

– І прыгожанькая.

– О!

– А што, хіба ў яе не найпрыгажэйшыя ў свеце вочы?

– Найпрыгажэйшыя.

– Скура незвычайна белая?.. Мне прыгадваецца персідская газель, дзе каханак апявае далікатную скуру сваёй выбранніцы: «Калі яна п'е чырвонае віно, відаць, як яно расцякаецца па жылах». Панна Івінская нагадала мне гераіню гэтага верша.

– Можа, панна Юлька і сапраўды такая, але я сумняваюся, ці цячэ ў яе жылах кроў... У яе няма сэрца... Яна белая і халодная, як снег!..

Ён устаў і нейкі час моўчкі хадзіў па пакоі, як мне здавалася, каб прыхаваць узрушанасць. Пасля раптам спыніўся:

– Прабачце, мы, здаецца, гаварылі пра народную паэзію...

– І праўда, пане графе.

– І ўсё ж трэба прызнацца, што яна ладненька пераклала Міцкевіча... «Твар іх бела-ружовы, як смоль, чорныя бровы, як дзве зоркі, іх свецяцца вочы». Вось яе партрэт. Падобна?

– Абсалютна, пане графе.

– Што ж тычыцца гэтага жарту... зрэшты, вельмі недарэчнага... беднае дзіцятка нудзіцца ў старой цёткі... Яна жыве, як у кляштары.

– У Вільні яна паказвалася ў свеце. Я бачыў яе на балі, што ладзілі афіцэры...

– Ну, вядома, маладыя афіцэры - вось якое таварыства ёй даспадобы. Пасмяяцца з адным, папляткарьщь з другім, а ўрэшце закруціць усім галаву... Давайце лепш паглядзім кнігазбор майго бацькі.

Я прайшоў за ім да прасторнай галерэі, дзе было мноства кніжак, прыгожа пераплеценых, але рэдка чытаных, як можна было меркаваць з пылу, які пакрываў карэньчыкі. Можна сабе ўявіць маю радасць, калі, выцягнуўшы з шафы першую кнігу, я ўбачыў, што гэта «Жамойцкі катэхізіс»! Не стрымаўшыся, я закрычаў ад радасці. Пэўна, нейкае таямнічае прыцягненне ўплывае на нас без нашага ведама... Граф узяў кнігу і, няўважна пагартаўшы, напісаў на першай старонцы: «Пану прафесару Вітэмбаху ад Міхала Шэмета». Я не здолею выказаць усю маю ўзрушанасць і ўдзячнасць, але тады я паабяцаў у думках, што, калі я памру, гэтая найкаштоўнейшая кніга аздобіць бібліятэку універсітэта, дзе я атрымаў свае ступені.