Саамай к?нд? бэлэх

БАХАДЫР УОННА ДОНО

Былыр биир дьада?ы ки?и кэргэниниин олорбуттар. Кинилэр бэрт ?йд??х, амарах, кэрэ дь???ннээх Бахадыр диэн уол о?олоохторо ???.

Уол биир сайы??ы куйаас к?н суолга ыарахан с?гэ?эрдээх кырдьа?ас о?онньору к?рс? биэрбит. Бахадыр о?онньорго к?м?л???н, с?гэ?эрин дьиэтигэр илдьэн биэрбит. Кырдьа?ас, эдэр ки?и амара?ыттан долгуйан, махтанан, хонно?ун аннын хасы?ан таастаах би?илэ?и та?ааран бэлэхтээбит:

– Эйигин ииппит-??рэппит т?р?пп?ттэргэр маны биэр!

Бахадыр таастаах би?илэ?и дьиэтигэр а?албыт, т?р?пп?ттэрэ маннык к?нд? бэлэ?и ылан дьиибэргээбиттэр уонна кистээн кэбиспиттэр.

Бахадыр т??н кыайан утуйбатах. Кини оргууй туран таастаах би?илэ?и ылбыт уонна ый сырдыгар к?р? олорбут. Эмискэ, сиэркилэ?э курдук, айгырас садтаах ?ч?гэйкээн дыбарыа?ы к?рб?т. Уол бол?ойон кы?астаспыта, арай мас к?л?гэр олус кэрэ кыыс олорор эбит. Уол со?уйан таастаах би?илэхтэн хара?ын араарбатах. Кыыс, уол одуула?арын билбит курдук, ?р? к?рб?т, мичээрдээбит…

Биир сиргэ ?т?? санаалаах, кырдьыгынан бы?аарар Аскар диэн ыраахтаа?ы олорбут. Кини Доно диэн кэрэчээн кыыстаа?а ???.

Биирдэ Доно дьылыгырас к?н? у?уохтаах, кэрэ дь???ннээх уолу т??ээбит. Т??л?н ийэтигэр кэпсээбит, онуоха ийэтэ эппит:

– То?ойуом, ол т??л эрэ, сотору умнуо?.

Кыыс умнан биэрбэтэх. Хас киэ?э аайы утуйаары сытан: «Оо, били уол аны биирдэ т??лбэр киирбэт ээ», – дии саныыр буолбут.

Бахадыр ол т??нтэн ылата дуу?ата долгуйбут, со?отох эрэ буоллар таастаах би?илэ?ин мэлдьи к?р?р идэлэммит. Т?р?пп?ттэригэр биирдэ эппит:

– Мин аны улааттым, аныаха диэри т?р??б?т т??лбэбиттэн ураты ханна да сылдьа иликпин. Сири-дойдуну к?р??хп?н, миигин ыыты?.

– Ол ханна бара?ын? – диэн т?р?пп?ттэрэ дьиктиргээбиттэр.

Бахадыр ыраах хайалар диэки ыйбыт уонна:

– Онно, ба?ар, силигилии ??мм?т садтаах кэрэ дыбарыас баара буолуо…

Т?р?пп?ттэрэ ити тылтан дьиибэргээбиттэр да, утарса барбатахтар. Атаараары туран а?ата дьиэтиттэн сытыы саабыланы та?аарбыт уонна, уолугар биэрэ-биэрэ, эппит:

– Бу саабыланы ыл, а?атыттан уола ылыахтаах. Манан би?иги а?аларбыт, э?элэрбит к???л и?ин, кырдьык ту?угар охсу?ууга к?м?скэнэр этилэр.

Итинник этэн, а?ата уолун ал?аан ыраах айа??а атаарбыт.

Ол кэмІэ Доно кыыс кэрэ дь???н?нэн сура?ырбыт, кэпсээн б??? сир аайы тар?аммыт. Ыаллыы олорор хаан с?рэ?э суох, ситэн эрэр акаары уоллаа?а ???. Ол хаан, ыраахтаа?ы бас билэн олорор сирин ба?ылаары, кини кыы?ын уолугар кэргэн ылан биэрэргэ санаммыт.

Доно суорумньу?уттар кэлбиттэрин истэн баран: «Хаан акаары уолугар кэргэн барбаппын», – диэн булгуччу аккаастаан ыыппыт…

Бахадыр ?р дуу, ?т?р дуу айаннаабыт, онтон арай биир сарсыарда ?рд?к хайа тэллэ?эр турар баай куоракка тиийэн кэлбит. Кини куоракка киирэн биллэрээччи ки?и са?атын истибит, биллэрээччи этэр эбит: «Исти?, к?нд?, ?т?? дьон! Исти? бары уонна тугу да истибэтэхпит диэмээйэ?ит! Ыалбыт хаан би?иэхэ сэриинэн т?стэ! Бары чиэ?инэй уонна кырдьык ту?угар охсу?ар дьон, куораккыт к?м?скэлигэр туру?!»

Бахадыр, ыраахтаа?ы сэриитигэр киирсэн, саба т?сп?т хаан аармыйатын утары сэриилэ?э барбыт. Уоттаах сэрии хабыр хапсы?ыытыгар элбэх буойуннар уонна бухатыырдар тыыннарын биэрбиттэр. ?ст??х т?тт?р? охсуллубут. Ыраахтаа?ы кыайан-хотон куоратыгар т?нн?б?т. Кини охсу?ууга харса суох киирсэн кинини с?хт?рб?т эдэр сэрии?ити булан дыбарыаска а?алалларыгар соруйбут.

– Эй, бухатыыр, эн ким?иний, хантан сылдьа?ын, хайаларын уола буола?ын? – диэн ыйыппыт ыраахтаа?ы Бахадыртан. – Эн хоодуоттук кииристи? уонна кыайан-хотон та?ысты?. Билигин тугу ба?араргын барытын к?рд??!

Уол кистээбэккэ ыраахтаа?ыга санаатын барытын кэпсээбит. Ыраахтаа?ы кыы?ын ы?ыртарбыт. Бахадыр уонна Доно к?рс??э т??ээт, ??р??лэригэр буолан, д?й?н хаалбыттар.

Ыраахтаа?ы дыбарыа?ыгар ??р??лээх уруу т??рт уон к?ннээх т??н тэбэн туран ньиргийбит. Т??рт уонус к?ннэригэр ыаллыы хаан ыраахтаа?ыга эйэлэ?эр, тупсар курдук тиийэн кэлбит. Кини чааскылаах к?нд? арыгыга дьаат кутан баран, ыраахтаа?ы и?эригэр к?рд?сп?т.

Ыраахтаа?ы и?ээри гыммытын Бахадыр тохтоппут уонна ыалдьыкка эппит:

– К?нд?л??р ки?и бастаан бэйэтэ амсайар ба?айыта.

Ыалдьыт хаан арыгыны, испэккэ эрэ, к?б??ргэ то?о ыспыт. Ол эрэ кэнниттэн ыраахтаа?ы ыалдьытын санаатын ?йд??н уордайбыт. Ыраахтаа?ы ыалдьыта буолан, кинини ?л?рт?рб?т?х. Ол оннугар ??рэн та?аарарга уонна куоракка ха?ан да киллэрбэккэ сорудахтаабыт.

– Хай?аллаах эдэр ки?и, эн харса суох сэрии?иккин, ону та?ынан ?сс? муударай с?бэ?ит эбиккин, – диэбит Бахадырга ыраахтаа?ы. – Ол и?ин мин эйигин бэйэм с?р?н к?м?л????чч?б?нэн аныыбын.

Бахадыр, ыраахтаа?ы с?р?н к?м?л????чч?тэ буолаат, муударай ?й?нэн, чиэ?инэйинэн уонна кырдьыгы к?р?р?нэн норуокка аатырбыт.

УУЛААХ ?С КУПСУУН

Бэрт ?рд????тэ биир дойдуга с?рдээх и?сэлээх уонна акаары шах ба?ылаан олорбут. Байан истэ?ин аайы, ?сс? байыан ба?арар эбит. Норуота быста дьадайбыт, оттон ба?ылык и?сэтэ-обото ?сс? к????рэн испит. Дьоно а?ылыга суох буолбуттар, ба?ылыктара буолла?ына ?сс? хайдах гынан байыан саныыр.

Толкуйдаан-толкуйдаан баран, дьэ маннык тобулан та?аарбыт: «Кырдьа?ас дьон то?о мин судаарыстыбабар олороллоруй? Кырдьар диэн – кырыыс. Кинилэр ?лэлиир кыахтара суох, оттон ас к?рд??ллэр. Кырдьа?астары мин дойдубуттан ??р??ххэ баар, оччо?о эрэ миэхэ ?лг?м баай-талым тиксиэ», – диэн бы?аарбыт. Ылбыт да кырдьа?ас дьону барыларын судаарыстыбатын б?тэ?ик сирин бэлиэтиир таас анараа ?тт?гэр кураайы сиргэ ??рдэрбит.

Бу дойдуга биир ?т?? ки?и олорбута ???. Туохха да и?сэрбэт, кы?ыл к?м??? да муспат. Кини муударай уонна ?т?? санаалаах улуу о?онньор а?алаах эбит. А?ата уолун бэйэтин курдук гына ииппит.

?т?? ки?и а?атын бу судаарыстыбаттан утаарар к?ннэрэ тирээбит. Кини, улахан санаа?а т?стэр да, и?сэлээх ба?ылык дьа?алын утарар кыа?а суох эбит. А?ата о?онньор уолугар: «Кырдьар диэн кырыыс дииллэрэ кырдьык эбит», – диэбит. Барбыттар ?р дуу, ?т?р дуу айаннаан, таас сытар сиригэр тиийэн кэлбиттэр. Кинилэр олоруохтаах сирдэрэ ити таастан ылата са?аланара ???. Уол а?атыныын ол тааска олорбуттар.

– А?аа, – диэн ?т?? ки?и ыйыппыт, – эн билигин туох ту?унан санааты??

– То?ойуом, мин санаатым: кэлин шах уола ша?ы бэйэтин бу тааска а?алла?ына, туох диэ?эй акаары ба?ылык?