Саха сирин дьулаан т?бэлтэлэрэ
Шрифт:
Ити кэнниттэн, о?онньор т??йб?т?н курдук, биир нэдиэлэ и?инэн эмискэ сыыстаран, ойо?остотон орто дойду оло?уттан ?йэ-саас тухары бараахтаабыта. Туох да и?э-дьа?а суох тыа сирин сэмэй, ?лэ?ит ки?итэ сирдээ?и оло?ун т?м?ктээн, быраатын аттыгар хараллыбыта.
Дойду иччитин кэлэтии
Ааспыт сайын до?орум Сэмэнчик ки?и куйахата к??рэр т?бэлтэтигэр т?бэ?эн турардаах. Былырыын атырдьах ыйын биир намыын киэ?этигэр до?отторун кытта айыл?а?а тахса сылдьарга санаммыттар. ?гэс курдук, с?т??л??р, а?ыыр-сиир тэриллэрин, астарын-??ллэрин тиэйэннэр Тулагыттан чугас турар кыракый дэриэбинэ та?ыгар баар алааска т????лэммиттэр. Онно дьон олорбот быра?ыллыбыт дьиэлэрэ, былыргы ?йэтинээ?и хотоннор бааллар эбит. Бу хайдах эрэ, туох эрэ кистэлэ?нээх сир буоларын ту?унан олохтоохтор истэригэр урут-уруккуттан кэпсэл баара ???…
Уолаттар массыыналарын муусукатын му? кыраайыгар холбообуттар, ону-маны, буолары-буолбаты кэпсэтэн, к??-дьаа буолан, уот оттон эт ??лб?ттэр, ?р к?рс?спэтэх ахтыл?аннарын дуо?уйа та?аарбыттар.
Т??н ????н са?ана ый уотун ?лб??рк?й
Былыргы ?б?гэбит са?аттан дьон-сэргэ олорон ааспыт сирдэрин ытыктыы, кинилэр олохторун туо?ута – и?нэйбит, сууллубут сэргэлэри харыстыы ??рэниэхтээх эбиппит, до?оттоор…
Антон Иванов
Бэйэтинэн биллии
2011 сыллаахха т?р?пп?ттэрим икки дьиэни тэ?инэн атыыласпыттара. Биирэ, улахана – кы?ы??ы, икки?э – сайы??ы, миэхэ анаммыт этэ. От ыйын са?аланыытыгар эксээмэннэрбин этэ??э туттартаан, куораттан дойдубар тахсыбытым. Дойдум салгынынан сайа тыынан, ахтыл?аммын та?ааран дуо?уйан сылдьарым. Кыра дьиэ?э ийэм балта кыракый кыы?ыныын бааллара. Мин дь??гэбэр баран, ону-маны сэлэ?эн, киинэ уларсан, дьиэбэр хойутуу кэлбитим.
Ааннарбын хататалаан, с?р??н уу и?эн, бэрт кыратык интернеккэ олоро т??эн бараммын, утуйардыы о?остубутум. Эдьиийим о?отунуун хайыы ?йэ утуйбуттара ырааппыт. Тэлэбиисэр са?ата эрэ барбах и?иллэрэ. Са?ардыы утуйаары, халта?аларым сабыллан эрдэхтэринэ, арай аан а?ыллан, ки?и киирэр курдук тыас и?иллибититтэн уум к?т?н хаалбыта. Атах тыа?а кырачаан балтым оронун диэки барар курдуга, ыраах сиртэн с??рэн кэлбиттии, ки?и а?ылыыра и?иллэрэ. Мин кутталбыттан т??р?лл??хп?нэн т??р?ллэн сыппытым да, балтыбын харыстыыр, к?м?скэ?эр санаалаах ойон турбутум да, ким да суо?а. «Ээ, итирик ки?и хайдах эрэ гынан дьиэбитигэр киирэн та?ыста бы?ыылаах», – дии санаабытым. Онтон тэрээсэ?э тахсыбытым, ыппыт холку бэйэлээхтик утуйан буккуруу сытара, и?ийбит чуумпуну аймыах туох да суо?а. Ньиэрбэбин уоскутаары табахтаабытым, онтон киирэн хос сыппытым. Кутталбыттан кыайан утуйбакка эрэйдэммитим. Харахпын симтэхпинэ, моонньо да, т???э да суох кыып-кырдьа?ас о?онньор т?б?т? к?ст?р этэ. Сарсыарда у?уктан баран, улахан убайбар кэпсээбиппин: «Оо, бу кыыс да?аны, о?оххун, уоккун а?аппыты? дуо, араа?а уоту? иччитэ Хатан Тэмиэрийэ бы?ыылаах, дь???н?ттэн к?рд?хх?», – диэбитэ…
Ийэм-а?ам, эбэлээх э?эм бэрт кыра сааспыттан сахалыы сиэргэ ииппиттэрэ, куораттан тахсаат да, алаадьылаан са?а дьиэм о?о?ун а?аппытым. Хомойуох и?ин, эдьиийим, тыа сириттэн тэйбитэ олус ыраатан, ?б?гэтин ?гэстэрин соччо тутуспат эбит, истэн баран олус куттаммыта уонна аал уотун иччитин алаадьы астаан, дьэ, к?нд?лээбитэ.
Ийэ с?рэ?э…
Бу кэпсээн эдьиийим табаары?а Сандал уол т?бэспит бы?ылаанын ту?унан.
Сандал тыа сиригэр т?р??н, улаатан аармыйа?а сулууспалаан кэлбит ыччат. Кини кэмигэр ханна да ??рэммэтэх, сулууспалаат да, дойдутугар кэлэн, дьонугар к??с-к?м? буолан олорбут эбит. Биирдэ аармыйатаа?ы до?орун к?рс??р?, а?атын эргэ «УАЗ» массыынатын собуоттаан, чугастаа?ы б????лэккэ барбыт. До?ордуулар саллаат оло?ун ахтан-санаан ?р олорбуттар, кыратык а?ыы утахтан амсайа да т?сп?ттэр. Киэ?э лаппа хара?арыыта, Сандал дьиэтигэр т?нн?рд?? сананар, та?ырдьа хайыы сахха борук-сорук, саатар самыырдыыр эбит. Са?ардыы айаннаан и?эн, испит арыгыта т?б?т?гэр тахсан, хара?а дьиримнээн ылар. Массыына добуочча дири? ха?ыллыыга т??эн хаалар. С?гэтин ылан, массыынаттан тахсан, к?л???этин анныгар угаары, мас бы?ыта сынньа туран ?йд??н к?рб?тэ: ки?и у?уо?ун ту?аайыыта эбит, ?сс? хара сарапааннаах дьахтар кини диэки и?эрин к?р?н, олус со?уйан, массыынатыгар киирэ охсубут. Эргэ массыына буолан, и?иттэн хатаммат эбит. Дьахтар олус ыксаабыт к?р??нээх, ааны то?суйа-то?суйа и?ирдьэ киирэ сатаабыт. Уол и?иттэ?инэ: «Кыы?ым алдьархайга т?бэстэ, ?л?н эрэр, ба?аалыста б????лэккэ илдьэн биэр», – диир эбит. Уол уоскуйан дьахтары киллэрэр, бачча хойут хайдах ки?и у?уо?ун та?ынан саллыбакка сылдьарын с???н ыйытар да, дьахтар истэн эрэ кэби?эр. Уол тахсан мастарын к?л???э анныгар угаттаан, к??скэ гаастаан, этэ??э тахсар. Быстыа дуо, дьахтар к?рд????т?н бы?а гыммакка, б????лэк диэки т?тт?р? т?нн?р. Чаас а?аарын курдугунан утуйа илик ыаллар дьиэлэрин уоттара к?ст?р. «Бу дьиэ?э тохтоо», – диэн биир дьиэни ыйан, онно тохтууллар. Дьахтар: «К?м?л?сп?ччэ к?м?л?с, со?ото?ун кыайбат дьыалам, кыы?ым ?л?н эрэр, дьиэ?э киир, мин хайдах эрэ олус сылайдым ээ», – диир. Уол дьиэ?э киирэн кэлбитэ, б?т?нн?? ?гээр сыта, о?ох сабыылаах
турар эбит. Арай к?рб?тэ, эдэркээн кыыс сиргэ охтон сытар. Уол элбэ?и толкуйдуу барбакка, кыы?ы к?т???н та?аарар, массыына?а ким да суо?ун дьиктиргиир, итиччэ ыксаан баран, кыы?ын быы?аспакка ханна барда?ай дии саныыр. Балыы?а дьиэни ыйдаран, кыы?ы эмчиттэргэ туттарар. Ити т?бэлтэ буолбута биир ый ааспытын кэннэ, Сандаллаах б????лэктэригэр били кыыс кэлэн уолга ис с?рэ?иттэн махтанар. «Мин ?л? сыспыппын хайдах билбиккиний?» – диэн дьиктиргээн ыйытар. Онуоха уол: «Оттон ийэ? эппитэ дии, сору?ан а?алтаран баран, отой да с?тэн хаалбыт этэ», – диир. Дьэ, онуоха кыыс хара?ын му?унан к?р?н са?а аллайа т??эр: «Ийэ? даа, ама хайдах, ?с сыллаа?ыта ?лб?тэ дии», – диир. Иккиэн с???н-махтайан, мэктиэтигэр тылларыттан маталлар…Уоллаах кыыс сыыйа с?рэхтэринэн с?б?лэ?эн ыал буолбуттар ???.
Ийэ, ийэ, к?н ийэ барахсан! Сир ?рд?гэр олорорун тухары т?р?пп?т о?отугар и?эрбит таптала, кини орто дойдуга суох да буолбутун и?ин, ха?ан да с???р?йбэт т?л?нн??х эбит, ийэ с?рэ?э ?л??н? ?лб?т?х ?й?нэн сэрэйдэ?э… Ийэ с?рэ?э!
Быы?аныы
Бу т?бэлтэ?э чугас до?орум а?ата бииргэ т?р??б?т быраатыныын т?бэспиттэр. Биэс сыллаа?ыта о?остон, тэринэн Буотама ?рэх диэки бултуу тахсыбыттар. Биир сири булан, уот оттон чэйдээн, ол сиргэ т????лэммиттэр. Арай ?йд??н к?рб?ттэрэ, бэрт чугас мастар быыстарыгар булчут ??тээнэ баар эбит, хата, ?сс? уоттаах буолан ??рд?б?т. Бырааттыылар ?р-?т?р гыммакка дьиэ?э к?т?н т?сп?ттэрэ, бэрт тупса?ай, дьиэ дьахтар ки?и кы?амньылаах илиитэ баара к?ст?р ис барааннаа?а ??рд?б?т. О?оххо угуллубут харда?астар умайан та?ыгыра?ар тыастара нус-хас оло?у туо?улуур курдук эбит. Олус кэрэ сэбэрэлээх эдэр дьахтар баара кэргэнин туо?уласпыт да, би?иги дьоммут к?рб?т?х буолан биэрбиттэр. Ас б???н? а?аан, сылайан, сылаалара киирэн, бу ??тээ??э хонон аа?арга сананаллар. Быраата урут сытар. Убайа к?рд???нэ, арай дьахтар: «Эн би?икки бу эрэ т??н бииргэ буолуох», – дии-дии тас та?а?ын устан, к??гэйэр к?н?гэр сылдьар уола хаан с?рэ?ин ?р?к?тэн, хаанын хамсатан, уохтаах тапта?ыыга угуйа ы?ырбыт. Ол м?чч?ргэннээх м?н??тэлэргэ эт с?рэ?инэн туох эрэ бэрдэ суо?у сэрэйэн, тутан турбут луоскатын сиргэ т??эрдэ?э буолан, т??к?й? биэрбитэ, дьахтар ата?а буолбатах, туох эрэ иэмэ-дьаама ?йд?мм?т бар т?? эт к?ст?б?т. Дьэ, онно эрэ ?йд??б?т, урут о?о эрдэ?инэ э?этэ сир-дойду сибиэнэ кэрэ субалаах кыыс-дьахтар буолан кубулунан булчуттары булта?арын ту?унан кэпсиирин. Сорсуннаах сонордьут хаана таайан, булугас ?й? киирэ охсон: «Дэлби долгуйуох курдукпун, билигин киириэм, тахсан табахтыы т????м», – диэбит, т?ргэн ?л?гэрдик быраатын у?угуннарбыт, дьэ уонна сирэйдэрин хоту куотаннар этэ??э быы?анан, б?т?н о?орууламмыттар.
(с) К.В.
Хам хаппыт мастан буолуо…
Покровскай сирэ-уота ?т??кэн, кэрэ айыл?алаах, басты?-мааны дьонноох сир. Мин эбэбэр сотору-сотору тахсааччыбын, кини даачата ?р?с ?рд?гэр турар. Манна дьиэлэр ойуур быы?ыгар тутуллубут буоланнар кэрэ к?ст??лээхтэр. Дьиэлэр кэккэлэ?эн турар сирдэриттэн тэйиччи со?ус былыргы аппа баара. То?о эрэ кэнники кэм?э бу диэки ки?и соччо ылбычча ?йд??б?т т?гэннэрэ тахсар буолбуттара.
Биирдэ атырдьах ыйын хабыс-хара?а киэ?этигэр табаары?ым чугас ыалларыгар олорбут. Т??н ????н са?ана эбэтэ субуоннаабыт: «Т?ргэнник дьиэ?эр киирэ о?ус, дьиэбитигэр ким эрэ баар курдук хаамар тыа?а и?иллэр, кими эмэ илдьэ кэл», – диэн. Уол ыала уолу кытта бэрт т?ргэнник с??рэн кэлбиттэр да, ким да суох эбит. Ол эрэн чуумпуран ылбыттарыгар ким эрэ ытыыра и?иллибит. Сиэбиттэн банаар ылан тыктарбыта, би?иги тэлгэ?эбитигэр к?хс?нэн буолан, тобук тардыстан ким эрэ иэ?э?нии олорорун элэс к?р?н а?арбыт.
– Манна ким баарый?! – дии-дии ?сс? т?г?л банаарынан тыктарбыт да, ким да суох эбит. Хайдах-хайдах ба?айыный дии санаатар да, до?ор уолун дьиэтигэр утааран, утуйардыы о?остубут.
Уол эбэтэ биир сарсыарда бэрт эрдэ та?ырдьа тахсыбыт. Эмээхсин санаатыгар ким эрэ баар уонна бэл тыынара и?иллэр курдук эбит. Хас да т?г?л киирэн-тахсан к?рб?т да, ким да суох буолан и?эр…
Нэдиэлэ курдугунан эксээмэннэрбин туттаран б?тэн, у?ун ?р?б?лбэр кэлбитим. Би?иги дойдубутугар урут-уруккуттан кулу?ун оттон баран, ?р?с ?рд?гэр олорон, са?а к?н? к?рс?р ?гэстээхпит. Итинник к??рэйэ ойон тахсыбыт к?мм?т?н к?рс?н баран, сарсыарда биэс са?ана у?аайбабытыгар турар кыра дьиэ?э утуйа барбытым. Бу сайы??ы дьиэ буолан судургу тутуулаа?а, истиэнэлэрэ хапта?ын этэ. Дьэ, са?ардыы утуйан истэхпинэ, ким эрэ бэрт к??скэ дьиэни тас ?тт?ттэн сууралыыр тыа?а и?иллибитэ.
«Ээ, аттынаа?ы ыаллар ыттарын о?ото сылдьар ини», – дии санаабытым.
Сарсыарда туран к?рб?пп?ттэн хайдах эрэ сэрэхэдийэ санаабытым, дьиэ хапта?ын истиэнэтигэр сыста са?аан саа?ыланан турара, ыт да?аны, туох да?аны хайдах да истиэнэ икки са?аан икки ардыгар батан киирэн тыа?ыыр кыахтара суо?а. Урут истибит кэпсээммин ?йд?? биэрбитим: бу сиргэ олохсуйан олорбут ыччаттар сылтан сыл ахсын к???рээн и?эллэрин ту?унан, туох эрэ биллибэт биричиинэнэн араастык бы?ыыланан, к???л ?тт?нэн олохтон бараллар эбит. Былыргы ???йээннэртэн кэпсэнэн кэлбитинэн, урут манна эбэ?килэр олорбуттар. Бу сиргэ эбэ?ки уда?аннара харалла сыталларын ту?унан барбах кэпсэтэллэрэ. Былыргы аппа ту?унан эмиэ туох эрэ кэпсээн баара: ?р?с салаатыттан тахсан, уута уолан, былыр ?йэ?э хатан-кууран турара, хойуутук ??мм?т мастар тулалыыллара. Сэбиэскэй кэм са?ана ити эргин субу а?ай ыал буолаары сылдьыбыт кыыс суорума суолламмыт эбит. Бэрт хойукка диэри мо?нубут быата турбутугар о?олор Тарзан буола оонньуу сылдьыбыттарын дьонноро билэн тохтоппуттар дииллэрэ. А?ыйах сыллаа?ыта эмиэ ити сиргэ би?иги уруккуттан билэр к?н? майгылаах эдэр уолбут, туох хара дьайдаах санаа киирбитэ эбитэ буолла, бэйэтин дьа?аммыт этэ, сурук да хаалларбатах, кимиэхэ да тугу да эппэтэх…