Таптыыбын… Шёпот сердца…

Ама да дьылатын иин… туох айыытыгар-харатыгар… Барытыгар, арааа, мин буруйдаахпын уонна Миичик таптала, уруум таптала, аймахтарым аластара… Арай кини олоун суолугар миигин крсбэтэх буоллун… Бука, Миичик атын олоу олоруо этэ… Оо, дьыла-дьыла, олус да тыйыскын…Урукку, ааспыт, аны кэлэн тннбэт кэми санаан, дьахтар эмиэ уйа-хайа суох, оолуу ытаан барда.

* * *

1997 сыл. Сэргэлээх 12-с куорпуун 416-с хоун ааас тннгн н Михаил Семёнов кэрэ кыыс туунан ырыата ииллэр. Бу хос с хааайыныттан биирдэстэрэ, иккиc куурус устудьуона Мичил Харахутов, атыннык Миичик, тугу да гынара суоуттан уонна эксээмэнэ чугааан, наада дии санаан, оронугар сэбиэскэй былаас, автономия Саха сиригэр олохтонуутун туунан параграбы арыйан, кинигэ аахпыта буола сытта. Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Аржаков курдук чулуу дьон мэтириэттэрин сыныйан крд. Онтон дьэ, общественнай-политическай олохторун сырдатар сирэйи арыйан, ааа сатаата. Ол эрээри кулгааар туора санаа киирэ турар. Тугу ааарын улаханнык йдбт. йдппттр да диэххэ сп. Ол тртнэн хоугар бииргэ олорор уолаттарын уочараттаах мккрэ буолла. Лаппычах ууохтаах, кэтит сарыннаах Коля Никитин хара бараан сирэйин мылата-мылата, тннг сэгэтэн, табахтаан бусхатар. Табахтыырын быыыгар Кэбээйи соботун туунан кстээх тылларынан дакаастаан тугу эрэ кэпсээн ллэнэтэр. Киниэхэ кыыллыы маан, уун синньигэс Амма уола Бккэ Ракитин кыттыар. Кэнникинэн дьоно лйэн, аны кыыс тиэмэтигэр тиийдилэр. Коля саамай кырасыабай кыргыттар лхмээ, оттон Бккэ Аммаа бааллар диэн буолла. Миичик кинигэ ааарын тохтоторго кэлиннэ.

– Эиги бтэит дуу, суох дуу? Ааан да диэн, барыта эиги айдааыт. Дьаабы дьоут дии, дьэ. Ханна баарар кэрэ кыыс элбэх. Баа баатын, чоху чохутун син биир хайгыыр.

– Эс, даа, оттон лхмээ бааынай кыыс син биир элбэх. Сымыйанан мккспэтин. Амма «бааынайдарын» да билиллэр. 205-с хос кыргыттара диэ, хата, хап-хара барабыай курдук «бааынайдары» этэр, – Коля кыайбыт киилии туттан, табахтаан бтэн, орон ээи дьаарыыгар ытынна.

– Эс, уопсайынан диэн этэбин ээ мин. Ити 205-с хос кыргыттара быраабылаттан туораабыт дьон буоллахтара. Аммаа бааынай кыыс син биир элбэх. Дойдум дьонун эйигиннэээр мин ордук билэр инибин. Нууччалар бииэхэ 17-с йэттэн олохсуйан, оо-уруу тртн олороллор. Кии барыта ону билэр. Арай эн, инникитин историк ааттаах, билбэккин. Сааппаккын дааны. Сайдыы, билии таыма намыаа итинтэн да кстр. Уун мунну эрэ аннын кр сырыттаы.

Коля иннин биэрэр санаата суох:

– лхмээ аан бастаан нууччалар кэлбиттэрэ, ону баара.

– Эс, Аммаа. лхмээ арыый хойут ини…

Миичик соччо солуута суох мккртэн салан барда. Уолаттара мккстэллэр эрэ хайалара да, кимиэхэ да иннин биэрбэттэрин бэркэ диэн билэр. Ол иин тыааыннаах боппуруос дириии илигинэ тохтоторго сананна.

– Даа, табаарыстар (тоо эрэ уолаттарыгар тугу эмэ ордук тооолоон этээри гыннаына бу курдук ыырар), мккэн бттбт. Билигин иккиэн тннк диэки чугааатыбыт эрэ. Бииги тннкпт аннынан хас кн аайы снэн кыыс ааар. Оннук?

– Буоллун дааны… – уолаттар туох эрэ крдьс буолаары гыммытын сэрэйэн, сирэйдэрэ-харахтара туран, дьээбэлээхтик мчнэстилэр.

– Таак, – Миичик боччумурбута срдээх. – Билигин тннкптн кскэ нэлэччи арыйабыт. Бары аллара диэки одуулаабыт. Сп. Салгыы ааар кыргыттарбытын болойон крбт. Болойон эрэ буолуо дуо, сыныйан. Булчут курдук. сктн н атын-атын кыргыттары кырасаабысса диэтэхпитинэ табыллыбат… Чэ, быатын эттэххэ, бары биир эрэ кэрэчээнэни талыахтаахпыт уонна кини хайа улуустан сылдьарын ыйыталаыахпыт. Тиэмэ итинэн сабыллар. йдтгт?

– Оттон арай нуучча кыыа буоллун? – Коля оронуттан тэн иэн кэтэин тарбанар.

– Оо, акаары, саха кырасаабыссатын быаарабыт ээ. Хайдах йдбт дууаыный? – Бккэ кыйаханар.

Уолаттар н, кырдык-хордьук улахан суолталаах боппуруоу быаарар курдук сананан, тннккэ ыкса чугааан, ааар дьону боломтолоохтук одууластылар.

Бу курдук кйгрэ олорон, уолаттар дьэ кэмниэ кэнээс икки кыыс ааан иэрин крдлэр. Кыргыттар саата суох тоолохторуттан ылсан баран, тугу эрэ сэлээ-сэлээ клсэр саалара ииллэр.

– Кыргыттаар, сэбэрэитин бу диэки хайыыннары эрэ. Манна биир олус суолталаах улуу мккр-боппуруос быаарылла турар.

Кыргыттар ээи тннктэн кинилэргэ туаайыллыбыт ыйытык бэриллибитигэр соуйан ходьох гына тстлэр. Кырата, модороон соус ласпайбыт быыылааа, сирэйин мылатан тннк этин одууласта.

– Ээ, пахай. Эн бииги проблемабытын кыайан быаарбат эбиккин. Бырастыы гын. Ыл, ити бодоруунньаын тосуй эрэ. Аны кини крдн. Ытырыахпыт суоа, – Коля, клэн мытырыйа-мытырыйа, кыыс аргыын диэки ыйар.

– Кыыл сонноох кыыс, бииги диэки кр эрэ!

Уолаттар н клэн, быардарын тарбыыллар. Иккис кыыс кинилэр диэки крр да санаата суох. Тбтн нарын тарбахтарынан имэринэн ылаат, сирэйин кистии туттан, дьгэтин тоолоуттан сс ыксары тутуаат, долгун курдук уста турда.

Миичиккэ, бэйэтэ да билбэтинэн, тбтгэр «ити кыыы ханна эрэ крбтм ээ» диэн санаа охсуллан ааста.

– Бттэхпит дии, улахамсык дуу, дэн дуу, – Коля сонньуйбут куолаынан уолаттарын диэки крр.

– Санаараама, Коля, кыыс оо кыыкынайдааар элбэх, хата, табахтыахха, – Бккэ табаын рдгэр тэр.

Миичик кыргыттары сайыспыттыы батыыннара крн хаалла. Онтон табах сытын ылан, уолаттарын диэки эргиллэн:

– Дьаабы да дьоут. Табах буортутун миигиннэээр ордук билэит да, син биир табахтыыгыт…

– Миичик, бт эрэ, эмиэ рэтэн эрэин дуо? Эн курдук бииги спортсмен буолбатахпыт уонна …

Уолаттар н ах бардылар. Миичик санаатыгар олох тэтимэ эмискэ тохтуурга дылы гынна. Остуоруйа кэрэчээнэтэ, олохобут куота диэн, арааа, бу иэр буоллаа. Кини хаан да маннык кэрэ кыыы бу Орто дойдуга трн баран, кр илик эбит. Кыыс кии соуйуох, ып-ыраас, муус маан ньуурдаах сирэйдээх, ыйаастыгас соус эрээри саархайдыы харахтаах, уулаах дьэдьэн уостаах, уун синньигэс курбуу быыылаах.

– Эс, маннык кэрэ кыргыттар бу сиргэ трллэр эбит дуу? Дьэ, мккр быаарыллар буолла, – Коля сибигинэйэ былаастаан саа аллайбытыттан бары «йднн» кэллилэр.

Эмискэ алларанан иээччилэр уолаттар сааларыттан биитэр бэйэлэрэ тугу эрэ кэпсэтэ иэллэриттэн эбитэ дуу, клэн саыгырастылар. Сааскы сылаас кн уота кинилэр оолуу ыраас сирэйдэрин, хаан да ст суох айылаах кмс солотуунан дуйдаабыттыы, сандаарыччы сырдаппыта крххэ ордук кэрэ этэ. Икки кыыс сэрэнэ былаастаан, тоо эрэ тохтоон ээи тннк диэри хантайа одууластылар.

– Ээй, с саарбах соус дьон тннккэ мыланыы олорор эбит дуу, дэн, сэрэни эрэ, халтархай буолуо, сууллан хаалаайаххытый? Аны искитин хайа тххт, сэрэни! – кыра кыыс клэ-клэ хорсуннук чобуорхайар.

– Ок, кыргыттаар, бииэхэ кст сатыыгыт дуу, тугуй? Тоо тннн иэит, бииги тннкпт анныгар туоххутун умуннугут? – Бккэ хаыытыы былаастаан ыйыталаааччы буолла.

– Кинигэлэрбитин тнннэрээри УЛК бибилэтиэкэтигэр баран испиппит да, хатанан хаалбыт, эиэхэ эрэ наадыйбаппыт. Хата эиги туоххутун стэрэн олороут? – кыра кыыстара хап-сабар кинилэртэн хардары ыйыталаар.

– Эн нааа дакылааттаама эрэ, билбэт уолаттаргар. Бт, кэпсэтимэ-хайаама, хааман ис, хас саарбыт кии аайы эппиэттээн иимэ, – уун кыыа дьгэтин сблээбэтэхтии холус соустук тардыалаар.

– Оттон тугу баарыыттан мыыы-мыыы кн-кннктээн олороллоруй? Мин эмиэ билиэхпин баарабын. Улахан эбит, – биирэ ргэннэ.

Уун кэрэ кыыс уолаттары кытта кэпсэтэр санаата суоун биллэрэн, иэдэс биэрэрдии тнэри хайыан турда.

– Кыра кыыс, бырастыы гын. Ол гынан баран ити ууну ханнык улуустан сылдьарый? – боппуруоу тргэнник быаараары Коля рсэ соус ыйытар.