Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества

Also erscheint Perun eine Gottheit aus der Reihe von sterbenden und auferstehenden Gotter. GemaB dem Zyklus seiner Feste wurde das Jahr bei Ostslawen in zwei Halfte geteilt, ahnlich wie es bei Griechen war, wo das Jahr nach den Festen von Emfangen und Abschied Apollos in Apodemia und Epidemia geteilt wurde. Naturlich, entspechend dem anderen Klimat, fielen die Punkte der Einteilung auf die andere Zeittermine. Den Kultus Peruns, wie auch den Apollos, iibten gerade Frauen und Madchen aus.

Wahrscheinlich, das Vorhandensein des sterbenden und auferstehenden Gottes und sein Primat im slawischen heidnischen Pantheon wirkten in Russland auf den «Wahl der Glauben» — versicherten dem Christentum, mit seinem Auferstanden des Jesus Christ, den Vorzug und erleichterten den Slawen vergleichbar schnellen Emfang der christlichen Religion. Die Hauptmysterie des Christentums war nach ihrem Wesen den Slawen nah und verstandlich.

L. S. KLEJN Zmartwychwstanie Pioruna

Przyczynek do rekonstrukcji wschodniosiowiacskiego poganstwa

Streszczenie

Jesli pozostawimy na uboczu wszelkie rekonstrukcje, analogie, domysly oraz przypuszczenia i przeanalizujemy jedynie zrodla, okaze si? wowczas, ze zarowno czas jak i religia chrzescijanska zrujnowaly poganskq. religi? Slowian. Zachowane do naszych czasow informacje dotycz^ce Pioruna sq. niezwykle sk^pe i fragmentaryczne. O bostwach wschodnioslowianskich zachowalo si? w kronikach jedynie kilka obelzywych stow, dwie czy trzy opowiesci o odnalezieniu i obaleniu pos^gow Pioruna czy innych bogow w Kijowie i Nowogrodzie oraz przysi?gi skladane przed dowodcy Bizancjum na imiona tychze bogow. Sk^pe wiadomosci znalezc mozna w kazaniach ojcow kosciola, ktorzy zamieszczali w nich informacje o innowiercach. Podobne imiona bogow stowianskich wyst?puj^ w jazykach pokrewnych. Wszystkie wymienione wyzej wiadomosci zwi^zane s^ z kultem a nie z mitologi^. Do naszych czasow nie zachowafy si? mity o Piorunie. Ich niema.

Dopiero okres Odrodzenia przyniost zainteresowanie kultury oraz mitologiq. antycznq, i wraz z пщ przyszlo zainteresowanie wlasnq. przesztosci% ktorq. zestawiano z kultury antyczn^. Zgl?biaj^c mitologi? s^siaduj^cych narodow Polscy badacze z XV-XVI wieku J. Dtugosz i M. Stryjkowski, przeka- zywali (i przeinaczali) relacje rosyjskich kronikarzy oraz wszelkie wiadomosci zaslyszane na Wschodzie. Od XVII wieku powolywano si? rowniez na relacje niemieckich, angielskich a innych podroznikow powracaj^cych z terenow Rosji.

Pocz^tki zainteresowania czasami poganskimi w Rosji wi^zac nalezy z epokq. Piotra Wielkiego (XVIII wiek), jednakze wowczas opierano si? na przeinaczonych zachodnich relacjach. W pocz^tkach XIX wieku uczeni nadal opierali si? jedynie na spekulacjach, powstawaly wowczas dtugie listy bogow stworzone na podstawie analizy zagadkowych nazw w przyslowich i spiewach ludowych (A. S. Kajsarow, G. Glinka i inni). Wedle ich koncepcji religia ta przesci^gala inne poganskie religie, nablizaj^c si? do chrzescijanstwa (P. Stroew, M. Kastorski, N. Kostomarow, S. M. Solowjew). Jednakze ta tradycja nie byla podtrzymywana przez slowianofilow, w swych pracach zaprzeczali oni koncepcji rozwini?tego politeizmu u Siowian a w pierwotnej religii widzieli prawoslawny monoteizm. Wedle nich poganscy bogowie, ktorzy znalezli si? w kronikach rosyjskich przyw?drowali na Rus wraz z Waregami (Normanami).

W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, ktorych celem bylo ustalenie pokrewienstwa bostw narodow indoeuro- pejskich — zestawiano wowczas panteon bostw siowianskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badan naukowcy doszli wowczas do wniosku, ze panteony te wywodzq. si? od narodu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorficznych bostw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nistow, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bogow wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).

Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? rowniez w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, ktorzy uwazali, ze Slowianie nie rozwin?li mitologii wyzszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powodow: przede wszystkim zwracali uwag? na brak faktow i tym samym nie wierzyli w prawdziwosc stawianych hipotez (W. Jagic, H. Machal, L. Lezer or Leze, A. Kiripicznikow).

W pracach badaczy z pocz^tkow XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastanych zrodei, dlatego tez swe prace oparli oni na analizie zachowanych kazan prawoslawnych ojcow koscioia, ktore dotyczyly przezytkow poganskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii poganskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, bazujic na pracy Roznieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germanskiego Tora, uwazal, ze Rus rotfa si? od drobnych bozkow, natomiast znaczniejsi antropomorficzni bogowie zapozyczeni byli od Waregow.

W XX w. badacze polscy (H. Lowmianski, W. Szafranski, K. Moszynski) tez uwazali slowianskq. religie poganskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie nalezy wi^zac z silnym wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle glownym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.

W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowianskq.. Krytycyzm marksistow zwrocil si? przede wszystkim przeciwko ich glownym wrogom — chrzescijanstwu i islamowi. Jednakze, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny swiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzescijanskimi. Celem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w kraju. Powstaly wowczas cztery koncepcje religii slowianskiej, ktore w przeciwienstwie do poprzednich byly oparte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnograficznych.

Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademikow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czasow na tych samych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, ktory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.

Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tworca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspolnych dla siebie komponentow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w ogole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarowno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie «niedorozwini?tymi bostwami». Dlatego tez uwaga profesjonalnych etnografow, etnolingwistow oraz folklorystow zwrocona zostala na demonologi? ludow^.

Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, ktorego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tworcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialow etnograficznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bogow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosciol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsrod Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.

Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwoch strukturalistow (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyc frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowianskich imion bogow a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejnym krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogolno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, ktorymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Levi-Straussa, uniozliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zkow, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, ktora byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostych dowodow na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odroznieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzescijanskiego sw. Blazej a — bulg. Wlasa.

Jesli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosc w kr?gach zarowno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^zce. Analizuj? zrodla, ktorymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (ktore s^ pochopne, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwazac jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.

Istotne jest to, ze jego twory stali si? punktem wyjscia dla neopoganstwa, ktore w latach siedemdziesi^tych powstalo wsrod nowych ruchow religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dow poganskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultow i obrz?dow, ktore po cz?sci s^ zapozyczone z indyjskiej i germanskiej praktyki kultowej. Celem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawisci^ do obcoplemiencow, wladczosci^, izolacjonizmem i solidarnosci^ nacjonalistycznq.. Wspolczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozor wyrzeczenia si? pryncypiow i norm cywilizacji.