Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества

Analiza rzeczywiscie historychnych wschodnioslowianskich kultow i mitologii zdaje si? byc przydatnq. wspolczesnie rowniez dlatego, ze pozwala spojrzec na ruch neopoganski w swietle realnych faktow.

Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^zce nowy rodzaj zrodei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postac o imieniu Piton, ktora jest bardzo bliska slowianskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, ze jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «faraon». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postac w przekazach foklorystycznych, kloci si? z Ц. interpretacj^: Piton wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, ze jest bliski gromowladcy. W jaki sposob postac ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatnich kilkuset lat, byli juz wyznawcami prawoslawia a postac Pioruna nie istniala w ich mitologii.

Okazalo si?, ze w VII wieku po Chrystusie arabski dowodca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na Polnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do «rzeki Sakalibow»). Wzi^l on wowczas do niewoli 20 tys. ludzi, ktorych uprowadzil ze sob^. i osiedlil w Kachetii na terenie Polnocnego Kaukazu w s^siedztwie Czeczenii. To za spraw^tych niewolnikow mity o Piorunie mogty przedostac si? do Wajnachow. W konfrontacji z ich mitologii utratily pierwotny walor swi?tosci i zeszly do rangi folkloru. Тут sposobem opowiesci o Piorunie (dotycz^ce polecen nakazuj ^cych kobietom licie wody z beczek, zwi^zkow z chlebem i mlynem, pieczy nad starymi i dziecmi, etc.), ktore spotyka si? w przekazach etnograficznych wschodniej Slowianszczyzny (podania, bajki), okazaly si? niezwykle przydatne dla rekonstrukcji mitow slowianskich. W tym celu konieczna okazala si? analiza zwi^zanych z nim bajek Rosyjskich.

Koncepcja Rybakowa wyklucza mozliwosc zapozyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyzszym bogiem Slowian byl Rod, Piorun zas mial byc jedynie bogiem druzyny ksi^z?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosc Pioruna u wszystkich ludow slowianskich. Co wi?cej, bog Rod w ogole nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorow, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstow chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utozsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postacil Roda. St^d tez pochodzi jego postulowany zwi^zek z Rozenicami — pannami losu.

Piorun byl nie tylko najwazniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, mozliwe jest, ze przez krotki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwazyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, ze inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodani przez chrzescijanskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie poganstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szesciu bogow w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczegolowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^zce та pokazac, ze prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sc z nich z calq. pewnosci^ nie jest pozostalosciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalosciami obrz^dku pogrzebowego.

Na potwierdzenie swego systemu bogow z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobrazeniami antropomorficznymi. Szczegolowa analiza tego zabytku wskazuje, ze przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byc uznane za wyobrazenie Roda czy bogow z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie mozna uznac za typowy wytwor wschodnioslowianski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on pozniejszy anizeli wschodnioslowianskie poganstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nalezy l^czyc ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczownikow. Podobne pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyc cz?sto. Przekazy historyczne zas poswiadczaj^ tam obecnosc plemion zachodnioslowianskich, ktorym przez dhigi czas udawalo si? unikac chrystianizacji (w szczegolnosci L?dzianie).

L^czenie postaci Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspolnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie pozniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczosc sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnosc pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzien Pioruna nasupilo juz pod wplywem kalendarza chrzescijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitow ukazal si? w folklorze wajnachskim.

Przyjrzyjmy si? obecnie tresciom folkloru wajnachskiego w kontekscie naszej wiedzy o etnografii i folklorze wschodniej Slowianszczyzny.

Wajnachskie przekazy dotycz^ce kobiet, ktore posyla Piorun do nieba aby lac stamt^d wod? imituje deszcz, sq. zapewne echem slowianskich opowiadan o wiedzmach i czarownicach — «stworzycielkach pogody», czy jak je okreslajq. Niemcy «wiedzmach blyskawicy» (Blitzhexen). Na Ukrainie wierzono, ze wiedzmy mogq. krasc deszcz z nieba i trzymac go w cebrach. Z zbiorze Afanasjewa znajdujemy przekazy o tym, ze wiedzmy latajq. do nieba woz^c tam beezki (zupelnie jak w czeczenskich przekazach dotycz^cych kobiet Pirlona), ktorych wybuch powoduje nawalnic?. W Rosji zachowal si? zwyczaj rozbijania beezek w celu wywolania deszczu.

Jakie pocz^tkowo tresti zawieralo rozbijanie beezek? W bajkach rosyjskich do beezek zamyka si? niezwyczajne dzieci, takie jak blizni?ta czy domniemane dzieci duchow. S3, one nast?pnie wpuszczane do wody a owe cudowne dzieci rozbijajq. jq. wychodz^c na wolnosc, gdzie ezeka ich wspaniala przyszlosc. Ten motyw byl powszechnie wykorzystywany w zyciorysach uzurpatorow, aby przywi^zac ich do dynastii carskiej (np. Sargon, Perseusz i inni). U podstaw tych motywow z bajek lezy realny zwyczaj zwany «probq. wiedzmy» polegaj^cy na probie jej utopienia. Wierzono, ze potwierdzeniem wiedzmarstwa b?dzie jej przezycie. Obecnosc «bozych dzieci» w tych opowiesci doprowadzila zapewne do zast^pienia utopienia przez wyp?dzenia do wody czy splaw. Ten ostatni zwyczaj jest analogiczny do splawiania swi?tych przedmiotow, ktore utracily swq. wartosc uzytkow^ (np. przestarzale ikony, itp.). Pot?pione lub wygnane do wody kobiety, ktore zachowaly atrybuty bostwa, staly si? rusalkami.

Na Rusi rusalkami stawaly si? kobiety-topielce oraz nie ochrzczone dzieci. Od tych skrzywdzonych, ktorzy nie przezyli danego im ezasu oezekiwano zlego ale tez pomocy. Те do niedawna s^siadki lub krewne uwazano, ze przemienione w rodzaj wiedzm i czarownic. Wierzono w ich wladz? nad pogod^ (wywofywanie deszczu) oraz l^czono z d?bem — drzewem Piorunowym. Obrz?d «wodzenia rusalki» lub «odprowadzenia rusalki» dotyczyl skladania ofiar czlowieczych, w ktorych czarownice lub inne kobiety przedsta- wialy si? bostwu w imieniu wspolnoty wioskowej.

W roznych swiatach odprowadzono rozne osoby — na Maslanic? (ostatki, karnawal — wczesna wiosna) odprowadzano Maslanic?, u Slowian Polud- niowych zas Mar? lub Maren?, na Iwana Kupajhi (okres letniego przesilenia) rzucano Kupajl? do rzeki, itd. Zauwazonych przez Proppa waznych pod- obienstw pomi?dzy tymi swi?tami, nie da si? jednak wyjasnic poprzez pod- obienstwo zaj?c chlopskich, jako ze odnosz^ si? one do roznych por roku. Bardziej wiarygodne jest wyjasnienie pochodzenia jednego swi?ta w nawi^zaniu do innego. Rytual maslaniczny dotycz^cy podnoszenia i staczania si? kola ogniowego, powi^zany z magicznym zabezpieczaniem slonca w momencie gdy schodzi ono z wyzszego punktu na ekliptyce, odpowiada letniemu powrotowi slonca. Z pewnosciq. jednak nie mozna go odnosic do okresu wiosennego, w ktorym nast?puje podnoszenie si? slonca to tego najwyzszego punktu. Warto zauwazyc, ze swi?to Iwana Kupajly, zachowane na Ukrainie i Bialorusi, zostalo wyparte przez post chrzescijanski na wi?kszosci ziem rosyjskich. Swi?to zostalo przesuni?to do tydnia na samym pocz^tku posta, kiedy jeszcze dozwolono spozywac masla. Doprowadzilo to do powstania Maslanicy, ktora jest nieznana na Ukrainie i Bialorusi.

Oprocz wspominanych wyzej elementow rytualu, swi?ta Kupajly nasycone sq. elementarni kultu Pioruna o intensywnym zabarwieniu seksualnym. Kupajlo wywodzi si? nie od slowa «кирас» ('Црас'), ale od «kupy», «sowokuplenia» ('spolkowania'). Kupajlo nie jest imieniem ale nazw^, epiklezq. Pioruna. Jeszcze wi?kszy ladunek erotyzmu maj^ «Jarylki», «odprowadzanie Jaryly», ktore okazuje si? byc wypartymi ze swojego miejsca w kalendarzu obrz?dami nalez^cymi do tego samego kompleksu chrzescijanskiego. Ityfalliczna postac Jaryly (od slowa «jariti» — 'podniecac', 'zapalac') jest epiklez^. Pioruna, zwi^zan^z jego seksualnymi fiinkcjami przygotowania slubow i kojarzenia w pary.