Я з вогненнай вёскі...

— Застрэліць.

Бачу я, што бяда, давай прасіцца:

— Пан, гэта няверна, яны сёння прышлі. Пайдзіце вы паглядзіце: яны з Пясочнага, да ўсіх наехалі, не толькі да нас. Унекаторых хатах па дваццаць чалавек, па пятнаццаць, і коні стаяць пазапраганыя, і ў гумне многа…

Яны і пайшлі глядзець.

I прышоў ужо вечар.

У цёткі дом вялікі быў, і іх сабралася чалавек з пяцьдзесят. Нанасілі саломы. А мы на кухні памясціліся. На палу каля печкі паселі і мы, і падводчыкі, што іх прывезлі. Я ў аднаго гэтага чалавека і пытаюся, падводчыка:

— Дзядзька, дзе яны што робяць?

Дык яны кажуць:

— Нічога.

А другі кажа:

— А ў Пясочным? Адну дзевачку ўбілі і дом спалілі… Ну, у мяне ўжо мысль плахая, калі яны так сказалі. Доўга не чакаючы, прыходзяць і пытаюцца па-польску:

— Гдзе господа ж?

А ён жа сядзіць радам са мной. Ён кажа:

— Я.

— Ану ўпярод!..

Паколькі яны гаварылі, што застрэляць, дык я ж і пашчытала, што бяруць застрэліць. Ён падняўся і кажа:

— Прашчайце ўсе.

Куды забралі — не ведаю…

Пачакаўшы, — дзетдом гарыць. Думаю я: відаць, туды яго завезлі. Там забілі…

Яшчэ ціха было назаўтра, але я ўсё чуствавала, што будзе плоха.

А там у нас сарайчык быў, дзе стаяла цёлка і кабанчык.

Дык я кажу на сына:

— Ідзём туды. Случайна што, дык мы ў лес.

Не ўспелі мы дайсці туды — ужо стрэл палучыўся. У нас была ў сене, у сарайчыку, нара прабіта, дык сын кажа:

— Мама, я палезу туды.

А дале я гавару:

— Не, ты лепш лезь на гару, і я за табою.

Ён лезе, а два немцы ўваходзяць якраз… Дык я яго — за ногі. Гергечуць яны, чорт іх знае што. А я ім гавару:

— Пан, я даю есці карове.

А яны гавораць па-нямецку. I давай нас штурхаць, сына і мяне. Так во сарайчык наш стаіць, а так во тое гумно вялікае, дзе яны малацілі, мужчыны. Ужо дзверы адкрыты. I стаў такі вялікі снег ісці! Дык яны, немцы, адзін за яго, а другі за мяне. Упіхнулі ў тое гумно. I далі два выстралы. Сын пабег, а я ўпала. Так упала, не ранілі. Мне не больна. А ў сына, відаць, папалі, што і не войкнуў. Такая мысль у мяне пабегла…

Пытанне: — А колькі яму гадоў было?

— Чатырнаццаць гадоў.

Стала гумно гарэць… А там сем гаспадароў складалася. Збожжа. Дык там усё перамешана… Як я ўпала, дык яшчэ і саломы на сябе нацягнула. Калі салома стала гарэць, дык я падумала, што я ляжу пры сценцы, пры акенцы, праз якое ішоў пас малацілкі. Падымаюся к гэтаму акенцу і гляджу — яны стаяць. А наперадзе будынак гарыць, і гэтае ж гумно гарыць… А там яшчэ з гумна ў манеж, дзе малатарня, вялікае акно, і яно калючай провалакай закрыжована. Папробавала я адну столку — яшчэ во раны засталіся, — адна столка была з гваздом, дык адарвалася, а другая — з прабоем, ніяк. Усё — не вылезеш. Дык каб гэта чалавек нармальна, а то ж увесь…

I ў гэты момант мой сын:

— Мама! Ты жывая? (Плача.)

Я кажу:

— Жывая.

Ён вырываецца бегчы. На ім быў кажушок — ён скінуў. I шапка гарыць на ім, і пінжачок гарыць… (Плача.) Набрала я снегу, стала церці, яго тушыць. А ён вырываецца бегчы. А я гавару:

— Сынок, яшчэ стаяць!

Пытанне: — А вы ўжо выйшлі з гумна?

— Не, у гумне. Вецер клоніць, дзверы адкрытыя, снег вялікі кідае, і мы пры самых дзвярах…

I вот у той момант яны адыходзяцца, гэтыя немцы, бо другія будынкі гараць, і на іх дым вялікі.

I мы за імі выходзім, — вось так, як ад мяне да вас. Як яны маглі не аглянуцца? Судзьба нейкая ёсць на свеце… Манеж каля гумна не крыты. Гумно згарэла, а манеж застаўся. I мы зайшлі туды. I толькі крык чулі, стрэл вялікі і крык…

Сын можа бегчы, а я не. «Мамачка, ты раненая». А я кажу, што не. Але адкуль жа кроў? А ў мяне гэтая рука парваная была ўся. Не чуствавала я. Ну, ён можа бегчы, а я не. Там было такое дзерава вялікае, зрэзаная ёлка. Снегу многа надула. Ён мяне цягне хоць у гэтую ёлку, у снег. Ну, куды ж ён мяне дацягне! Чатырнаццаць лет было. Дык я кажу:

— Сынок, спасайся, а мне ўжо ўсё роўна як будзе…

Дайшлі мы яшчэ дальша, паляжалі там трошкі, у яме, дзе пясок бралі. I вот у гэты лясок, сюды. Гэтак во зрання хадзілі мы дзень, ноч начавалі… Ён жа таксама раздзеты, толькі пінжачок на ім. На мне была цёплая кофта такая, дык я яе скінула і яму надзела.

Дзіця. Хадзілі мы, хадзілі, куды ні пойдзем — немцы… Іх няма, але яны нам усё роўна ў белых халатах паказваюцца. Пад раніцу — пеўні спяваюць. А выйдзем на бераг лесу — немцы. А іх жа ж не было! Толькі людзі прыходзілі, трупы сабіралі, а іх не было… I ўжо так усё даходзіць, што толькі спаць, і ўсё. Ад холаду. Спаць. Але я ведаю, што як сядзем — усё… Лапак наломім, на снег паложым, я саджуся, а яго бяру на калені. Як ён толькі засынае, дык я яго во так во… (Паказвае, як будзіла.) А толькі сучча на дрэвах трашчаць ды падаюць. I таго мы пугаемся.

Пад раніцу выйшлі на бераг, і, куды ні паглядзім, — усюды нам немцы ходзяць…

Мужа майго яны не забілі. Узялі на падводу, каб паказаў, дзе Свінка, дзярэўня такая. Там былі гэтыя самаахоўцы. I там, у Свінцы, мая мама родная жыла. А яны яшчэ хацелі туды, дзе недзе Кашэчы Брод ёсць, каб ён туды вёў. А ім сказалі, што не едзьце, бо вас ноччу заб'юць партызаны. I тут яны мужа адпусцілі, і ён пайшоў да мае мамы. I мама яго адтуль не пускала, бо ўжо наша Рулёва гарэла…

Гэта ўжо мама мне расказала, калі мы з сынам у Свінку прышлі.

Мама казала, што мой муж, калі ён пайшоў са Свінкі глядзець, ці мы жывыя, гаварыў: «Калі іх няма, дык і я не вярнуся…» Жанчына адна ў панчохах толькі па снезе з Рулёва прыбегла і сказала, што бачыла, як нас павялі і чуваць былі два выстралы, а дзе мы падзеліся — невядома… Ён касцей нашых пашукаў і не знайшоў…

А мама мая запрагла каня і ў Рулёва прыехала. Ён плача, а мама кажа:

— Яны жывыя, яны прышлі ўжо да нас!..

Потым мы жылі ў мамы. Я была чорная, цёмная. Больш года была ненармальная. «Немцы, немцы!..» Куды я ні хавалася, куды я ні хадзіла — усюды немцы былі… У белым, у белым… Унаклонку нічога не магла рабіць, толькі стоячы. Грэчку на воз падаваць… Палучыўся ў мяне менінгіт, гіпертанія, і так усё сваё жыццё пакутую…

А сын ужо дзевяць год, як памёр. Мой Росця. Шасцёра ўнукаў пакінуў… Яны ў дзетдоме, чацвёра меншых…»

У Новым Сяле на Барысаўшчыне Міхась Верхаводка расказваў нам пра тое, як вясной 1944 года забівалі яго родныя Будзенічы.

Міхасю Мікалаевічу сорак гадоў. Ён быў адзін у хаце, аднак па малюнках, наклееных на сцены, тут адчувалася прысутнасць дзяцей. Зрэшты, ён і сказаў нам пасля, што гэта дачка так хораша малюе.

Чалавек характару мяккага, ледзь не з жаночаю ласкай у голасе. Можа, таму і памятае ўсё так падрабязна. Расказваў ахвотна, нібы нарэшце дачакаўся выпадку.