Агасфэр (Вечны Жыд)

Гаворыць гэта й глядзіць, шукаючы сьведчньня і падтрымкі, на Лёйхтэнтрагера, які заўсёды падшпорваў яго на богаўгодныя чыны й часта вяцягваў яго з лужыны; але той падбірае насьмешліва губкі й кажа:

— Менавіта таму, мой усехрысьціянскі дружа, менавіта за гэтыя адмысловыя заслугі ты цяпер чортаў.

І як толькі Айцэн падымаецца, каб запярэчыць, хоць у глыбіні душы ён ведае, што няшчасны ўкрыжаванец не на тое аддаў сваю кроў, каб увекавечніць паліцыю і сваё цела, ня дзеля пэрпэтуіраваньня вялікай моцы ўладаў, як жыд падымае руку й кажа:

— Бог ёсьць свабода, бо вырашае Ён, і ніхто іншы за Яго; калі ж тое праўда, што Бог стварыў чалавека паводле свайго вобразу, хто ж тады адважыцца ўціснуць чалавечы дух у дактрыны?

І тут Айцэн адчувае, што загнаны ў вугал, ён бачыць танец ценяў ў мігатлівым сьвятле й думае, што ўсё гэта маленькія чарцяняты, якія цікуюць за ім з распаленымі ражнамі й віламі, і ўскрыквае. Але гер тайны радца лёгенька кранае яго пальцамі й кажа:

— Паколькі вы лічылі сябе мудрым, вы сталіся дурнем, як і пісаў апостал Павел рымлянам.

Айцэн чуе гэта, і ў яго мозгу, у якім выслоўі й вершы Сьвятога Пісаньня закруціліся, як маленькія колцы, яго гэта тузае й падколвае, і ён думае, што чорт падкінуў яму выратавальную вяровачку, каб ён ухапіўся за яе. Таму кажа:

— Усё яно менавіта так, але што меў на ўвазе апостал, пішучы гэта? Што чалавек можа ісьці няправільным шляхам і ўпадаць у памылкі; ці ж за гэта ён робіцца чортавым і павінен быць пракляты на векі вечныя? Так, я памыляўся, бо я намагаўся пабудаваць на зямлі царства, якое сутнасьцю падобнае да нябеснага, дзе мае значэньне толькі адна рада і ўсё робіцца паводле адной волі; чалавек не павінен хацець чыніць, падобна Богу, ён толькі жменька праху.

І паколькі Лёйхтэнтрагер складвае рукі на грудзях і маўчыць, пакуль жыд ківае так, быццам успамінае словы, сказаныя ім Ісусу, калі той падышоў да ягоных дзьвярэй, Айцэн падазрае, што ён на правільным шляху, і калі крыху патрэніруецца ў самапрыніжэньні, альбо наогул знойдзе каго-небудзь, на каго мог бы перакласьці сваю віну, яму, дадаўшы крыху лёгкай рыторыкі, удалося б пазьбегнуць выраку, які яму пагражае, альбо, прынамсі, памякчыць яго. Таму кажа далей:

— Item, паколькі чалавек памыляецца, а Бог не, і ўсё ідзе паводле Божага рашэньня, направа, калі гэта так вырашана, альбо налева, калі й на гэта Ягоная воля, дык вынікае, што ня ўласна чалавек вінаваты, а Бог; і калі б чалавечая віна ня клалася не на самаго Бога, дык чаму ж тады Бог паслаў свайго роднага сына, каб той узяў усю віну на сябе?

— Так што, — кажа Агасфэр, — ergo, закасьцянелыя і зацятыя жыды таксама ня вінаватыя, тыя, што крычалі Укрыжуйце яго! і Яго кроў на нас і на нашых дзецях! так, нават мусілі крычаць Укрыжуйце яго! і наклікаць і чыніць ўсё самае ліхое й пахібнае, каб споўнілася воля Божая? І што, ergo, праклён, які мяне, Агасфэра, спасьціг, павінен быў бы спасьцігнуць самаго Бога ўва мне, Вечна Вандроўным Жыдзе?

Гер супэрінтэндэнт бачыць, куды ён залез са сваім аргумэнтам і што ён будзе глыбей і глыбей засмоктвацца багнай, чым больш ён абтоптваецца, але страх перад пякельным пракляцьцем і вечным агнём пад задніцай падганяе яго, і ён думае, што Божыя плечы шырокія, і маё каліўца чалавечай віны, якую я ўскладу на Яго, Яму плячэй не намуляе, і кажа: «Вядома!» і «Так яно й ёсьць!» і, «еrgo, навошта караць пастуха, калі ён робіць толькі тое, што сказаў яму яго гаспадар?» і, павярнуўшыся да свайго сябра Лёйхтэнтрагера: «Д'ябал, дзе твая логіка, сатана, дзе твой розум?»

Вострыя бровы Лёйхтэнтрагера падымаюцца, у вачах бліскаюць іскры, бо падлічыць, колькі будзе два разы па два, ён умее лепей, чым тыя, якія пакладаюцца на сваю веру й на цудадзействы Бога. Пасьля ён устае й ідзе да паліцы на сьцяне, на якой роўненька стаяць Бібліі Айцэна й іншыя пабожныя старакніжныя рарытэты, акуратна пераплеценыя, а справа Айцэнавыя ўласныя друкаваныя творы, вялікае багацьце й гонар аўтара. І бярэ адтуль «Хрысьціянскае настаўленьне etc. etc.», выдадзенае ў Шлезьвігу ў Нікалаўса Вегенэра, гартае яе, задаволена ківае й заўважае, што ў творы гаворка йдзе пра prаedestinatio альбо Божае прадвызначэньне, гэтую тэму вы толькі што прадыспутавалі й абгаварылі, і паколькі Айцэн, якому стала горача за вушамі, пацьвердзіў гэта, пытаецца як бы між іншым, ці ён і ніхто іншы напісаў усё, што ў гэтай кнізе, і паколькі Айцэн, мусіць пацьвердзіць гэта, сябар падыходзіць, трымаючы кнігу ў руках, назад да стала й разгорнутую кладзе перад Айцэнам, паказваючы пальцам разьдзел і радок, і кажа: «Чытай!», і паколькі Айцэн толькі мыляе губамі: «Уголас! Агасфэру таксама цікава паслухаць».

І Айцэн мусіць прачытаць тое, што напісаў у запале сваёй рупнасьці й што цяпер хацеў бы, каб ніколі так ня думаў, хоць усё гэта было старанна прадумана й пражавана яго добрым доктарам Марцінусам зь Вітэнбэрга, а менавіта: «Такім чынам, верны, сьвяты, найлюбасьнейшы Бог нікога не прадвызначаў і не ствараў для грэху й пракляцьця альбо вечнай сьмерці, а пракляцьце бязбожнага паходзіць зь яго ж самога.»

— «Зь яго ж самога» — паўтарае гер тайны радца й дадае, скіраваўшы вочы ўгору: — Не з таго там. — Гартае далей і кажа: — Чытай! — І зноў Айцэн мусіць чытаць уголас, і пацьвярджаць, што напісаў гэта сам, як ён апасаецца, сабе ж вырак, а менавіта:

— «І Бог сваім судом караў, і карае ў сёньняшнія дні асьлеплых і зацятых жыдоў паводле іхняй жа волі й іхняга праклёну; і трэба адзначыць, што Сьвятое Пісаньне гэтую жорсткую, працяглую кару прыпісвае ня Божаму прадвызнначэньню, а разбэшчанасьці й зацятасьці саміх жыдоў».

— Разбэшчанасьці й зацятасьці саміх жыдоў, — паўтарае Лёйхтэнтрагер, — а што важна й мае значэньне для саміх небаракаў жыдоў, мусіць, павінна мець значэньне для гера доктара Божай вучонасьці, такога як ты, дружа Паўль.

— Ідзі, гер супэрінтэндэнт, — кажа Агасфэр і падыходзіць да каміна, у якім злосна паблісквае, — якраз пара ўжо.

— Ідзі, Паўль, — кажа Лёйхтэнтрагер і паказвае яму кірунак, — мы пойдзем.

У Айцэна калоцяцца калені; яму хочацца пабыць яшчэ хоць хвілінку, яшчэ выпіць віна, якое так сьвеціцца на стале, але ён ведае, што яму не дазволяць, і ён баіцца, што застране ў коміне, калі яны ўтрох паляцяць празь яго, ён і Лёйхтэнтрагер і Агасфэр, і можа нават тут унізе звэндзіцца. Але яго сябар Лёйхтэнтрагер, які раптам устае перад ім увесь у белым, як анёл на карцінах, і Агасфэр, адзеньне на якім здаецца як бы са сьвятла, кладуць на яго рукі, амаль пяшчотна, і, быццам адгадаўшы ягоны клопат, Лёйхтэнтрагер кажа, што ня бойся, ня трэба страху й ты будзеш правільна транссубстанцыяваны. І як што Айцэн усё яшчэ зьдзіўляецца, якім жа чынам усё гэта можа стацца, ён раптам адчувае, як яму шырока адамкнула рот, як гэта бывае, калі палявы фельчар рве зубы, і чуе, як Лёйхтэнтрагер кажа: — «Прэч, душанятка, так і так ты ня цаца, а жалю вартая штучка, недабратворная, ня жыўнасная», — і адчувае, як нешта вырываецца зь яго, хоча яшчэ закрычаць да Бога альбо яшчэ да каго, але ня можа гэтага зрабіць.

Праз хвіліну, калі ў пакой уваходзяць крошка Маргарэтэ й пісар Калунд, яны знаходзяць бацьку: ён ляжыць каля каміна, задраўшы галаву, страшна вырачыныя вочы ашклянелі, язык вываліўся з рота.

Агонь у каміне патух, а каля стала, на якім усё яшчэ чырвона рдзее віно й сьвецяцца тры келіхі, стаяць боты, якія крошка Маргарэтэ сьцягнула з ног маладога жыда.

Разьдзел дваццаць дзевяты й канец. У якім рабі прыступае да штурму сьвятога парадку, адбываецца Армагедон і выяўляецца, што апошнія пытаньні павінны застацца без адказу

Мы падаем.

Праз бясконцасьць прорвы, якая ёсьць разам і прасторай і часам і дзе няма ні нізу ні верху, ні справа ні зьлева, толькі паток часьцінак, якія яшчэ не падзяліліся на сьвятло й цемру, вечны морак. І я бачу рабі й яго руку са знакам раны, рука працягваецца да мяне, і маё сэрца схіляецца да яго.

Ты каешся? кажа ён.

Не, няма ўва мне каяты.

Бо гэта было так велічна, як страшна гэта ні скончылася, вялікая Спроба, і павінна была быць, каб усё акруглілася і вярнулася да таго, з чаго вынікла, творыва да свайго стварэньня і Бог да Бога. Але рабі быў богападобны, самы першы й адзіны раз, калі ўзьляцеў на свайго белага рысака й кінуўся на штурм, у яго вачах полымя, у руцэ двусечны меч справядлівасьці й перад ім сьцяг зь імем, якога ніхто ня ведае, і за ім чатыры цёмныя вершнікі, той на серністым кані, які называецца Пажар і дастае сваім лукам да краёў зямлі, і той на чырвоным скакуне, які называецца Вайна й бярэ мір, каб яны адзін аднаго душылі ў далінах і на ўзвышшах, і той высока на чорнай клячы, зь імем Голад, у руках вагі, мера пшаніцы за срэбранік і тры меры ячменю за столькі ж, і той на буланай шкапе, вершнік Сьмерць. І зрабілася сонца, як валасяны мех, і месяц, як кроў, і цягнуліся ўгору орды Гога й Магога, на жоўтых і чырвоных і бялёсых і буланых конях і былі ў дасьпехах, агністых і бялёсых і серністых латах, і пасярэдзіне іх лёталі процьмы шаранчы, у іх былі як бы разразныя вочы й хобаты, якія плявалі агнём, і шалясьценьне іх крылаў было як скрыгат жалезных калясьніц. І за імі сьледам ляцелі анёлы глыбіняў, якія былі скінутыя ў шосты дзень разам са мною і з анёлам Люцыпарам, і на іх было шматфарбнае адзеньне і яны брынчалі на цымбалах і білі ў літаўры й дзьмулі ў трубы, аж далёка разносілася і ўсё жывое палохалася, і паперадзе іх крочыў зьвер зь сямю галовамі й дзесяцьцю рагамі, і называўся той зьвер Антыхрыст, і начальнічаў над усімі. І ледзь толькі яны ўсе прайшлі, як расступілася зямля, і зь яе падняўся пешы люд, які складаўся з жабракоў і злодзеяў і да іх падобных выпаўзьняў, і яшчэ з калекаў і сухотнікаў і такія ж з пакалечанымі чэлесамі й некаторыя несьлі галаву пад пахай альбо пятлю з шыбеніцы на шыі, а яшчэ й жанчыны гэтакага ж гатунку, бяззубыя, кудлатыя, з адвіслымі цыцкамі й са сьмярдзючымі дзіркамі, і ўсе гэтыя і многія іншыя лямантавалі й крычалі рознае паскуднае кепства й патрасалі кулакамі, бо такімі ж гаротнымі й прыгнечанымі, як у жыцьці, былі яны і ў сьмерці, і цяпер вось прыйшоў дзень суду, думалі яны, і дзень гневу, і яны пасьпяшаліся за вершнікамі й пахібнымі анёламі й былі, як хмара чорных птушак, што плыве па небе. А Люцыпар сядзеў на круглым камені, нага на назе, кульгавая наверсе, абапершыся падбародкам на левую руку, прапускаючы міма сябе процьмы войска рабі, нібыта тут быў вялікі спэктакль, некім зладжаны менавіта толькі дзеля яго.