Эсэ

Агітацыя, праўдзівае інфармаванне людзей аб тым, якімі шляхамі ідзе барацьба, збор зброі і медыкаментаў, дыверсіі і сабатаж на прамысловых і ваенных аб'ектах, вярбоўка надзейных людзей для лесу і для падполля, тэрарыстычныя акты супраць найбольш заядлых і азвярэлых прадстаўнікоў адміністрацыі захопнікаў і іхніх прыспешнікаў — гэта рабілі падпольшчыкі.

У Віцебску загінула Вера Харужая са сваёй групай. Тут загінуў у бітве, якая часта бывала няроўнай, кожны трэці падпольшчык…

У ноч на 26 ліпеня 1944 года войскі І-га Прыбалтыйскага фронту (генерал арміі І. Х. Баграмян) і 3-га Беларускага (генерал-палкоўнік І. Д. Чарняхоўскі) распачалі нечуваны па ўпартасці штурм горада і раніцаю вызвалілі яго.

Мёртвы горад. Сустрэць сваіх пашчасціла ста васемнаццаці жыхарам.

Бадай што лягчэй было будаваць горад на новым месцы, пакінуўшы горы бітай цэглы, жвіру і попелу, парослыя бур'янам і пустазеллем. Але хто б сказаў гэта ўцалелым яго жыхарам, якія паступова сцякаліся на папялішчы? Хіба той, хто ніколі іх не ведаў. Не ведаў іх характару, іхняй упартасці, іхняй працаздольнасці, іх жадання бачыць свой горад зноў жывым, яшчэ лепшым.

Такім, якім мы бачым яго сёння.

270 тысяч чалавек. Трэць усёй прамысловай прадукцыі вобласці. Дываны ягоныя пабывалі на міжнародных кірмашах і выстаўках у Балгарыі, Бразіліі, Венгрыі, Галандыі, Інданезіі, Італіі, Сірыі, Турцыі, Швецыі і ў шматлікіх іншых краінах. Высокадакладныя зубаапрацоўчыя станкі, зробленыя віцяблянамі, купляюць у нас Бразілія, Балгарыя, Мексіка, Іран, Алжыр і іншыя дзяржавы. Трыццаць краін свету купляюць станкі завода заточных станкоў імя ХХІІ з'езда КПСС.

Радыё- і гадзіннікавыя дэталі, электравымяральныя прыборы. Апрацоўка дрэва і харчовая прамысловасць.

Шматлікія інстытуты, тэхнікумы, школы, бібліятэкі, кінатэатры і музеі, дзяржаўны драматычны і два народныя тэатры.

Не толькі горад магутных, усё здольных зрабіць рук, але і горад высокага інтэлекту, ведаў, таленту.

Горад новых прыгожых будынкаў. І горад выключных людзей, якія не толькі ўмелі трымаць у руках зброю пад час рэвалюцый і войнаў, але і ўмелі працаваць і адраджаць з руін свой вечны, старажытны горад на сіняй Дзвіне.

…І вось я блукаю па вуліцах сучаснага горада. Іду пад ягонымі каланадамі, выходжу на зялёныя рачныя адхоны.

Мне крыху шкада яго, старога, шкада ягоных вулачак — ну дакладна, як на карцінах мастакоў старой і цудоўнай Віцебскай школы. Шкада нават рамізнікаў, хаця я разумею, што гэта несусветнае глупства. Шкада — і гэта ўжо не глупства, — што недастатковая ўвага да камянёў, што памятаюць Неўскага.

Але бачу я твары людзей, іхнія ўсмешкі, іхнюю павагу да цябе, людзей, якія раскажуць аб сённяшнім дні горада лепей за мяне, і я разумею, што галоўнае — засталося. Людзі. Пакуль яны ёсць — горад будзе. Гэта словы паўстанцаў 1623, да якіх нічога не прыбавіш: "Нельга зрабіць так, каб у Віцебску не было Віцебска".

Хай нашы далёкія пранашчадкі памятаюць, што мы, не ведаючы, любілі іх, што нашы думкі, уздыхі і словы лунаюць вулкамі і гэтага вялікага, прыўкраснага горада, што і нашы рукі крыху дапамаглі яму зрабіцца такім, што нашы сэрцы ўсё яшчэ грукочуць ва ўнісон з іхнімі сэрцамі і сэрцам горада, што праз нашых прашчураў і наш прах змяшаўся з віцебскай зямлёй, і яе стала крыху болей.

Што яны — гэта крыху і мы, што мы — з імі, што і мы адваявалі для іх гэты вялікі і вечны горад, якому стаяць не тысячы гадоў, а тысячы стагоддзяў.

Гэта нічога, што мы калісь пойдзем, Віцебск. Мы — сыны твае. І ты, колькі б ты ні пражыў, - гэта мы.

Абраная

"Смерць і жона ад бога суджона".

"Суджанай ды каханай і на крывых аглоблях не аб'едзеш".

…Фаталізм? Ды не, фаталізм — рэч малапачцівая. І народ, які прыдумаў гэтыя дзве прыказкі і да якога я маю гонар належаць, аніякі не фаталіст. Проста калі ўжо нешта здарылася, нам цяжка ўявіць, што гэта магло б адбыцца неяк іначай, і мы схільныя ва ўсім вінаваціць лёс: "бач ты, меўся ўтапіцца, а трапіў на шыбеніцу", "і ўсё ж яго да Мар'і вяло, а тут крутанулася жыццё — і ён з Наталяй. Лёс".

І каб наадварот здарылася — таксама быў бы лёс. І ў абодвух выпадках памяць падсоўвала б тысячы фактаў з жыцця, якія б неабвержна сведчылі, што павінна было здарыцца якраз так, а не іначай.

Дзядзька мой быў досыць буйным дзеячам асветы на непісьменнай тады Камчатцы, і таму дом наш быў повен, між іншым, малюнкаў, фатаграфій, кніг аб ёй, паробкаў з маржовай косці. Каб мяне занесла туды (а хацеў!) — усё гэта таксама было б наканаванне, лёс, прароцтва аб будучым. Памяць на такія рэчы паслужлівая.

І тая самая памяць падсоўвае паслужліва сотні сведчанняў аб тым, што лёс мой павінен быў пайсці іншай сцяжынай. Нібы сотні ўражанняў, сустрэч, выпадкаў штурхалі мяне якраз туды, на Украіну.

На Украіну.

…А можа, і сапраўды лёс? Як ні хочаце, а ёсць тысячы дробных здарэнняў, якія, спалучаючыся, бяруць вас за руку і ўладна вядуць у той бок, у які вы на хвіліну перад гэтым і не думалі ісці.

Дзедаў дом у Рагачове і бацькаў у Оршы (апошні, не той, дзе я нарадзіўся, а той, што згарэў у вайну) былі ля Дняпра. Агульнага — рускага, беларускага і ўкраінскага. Нашага. Бацькаў дык увогуле стаяў над самай стромай, аддзелены ад ракі садам і стогадовымі ялінамі. І вада маёй ракі сплывала і сплывала туды, на Украіну, разам з нашымі песнямі. А адтуль плылі іхнія песні. Трапляліся і рэчы адтуль. Памятаю, напрыклад, у дзедавай хаце доўгі вышываны ручнік. На адным канцы ягоным казачка праводзіла казака ў паход і быў надпіс, якога я не помню. І чаканне яе было бясконцае, як той ручнік, бо на другім канцы той самы казак вяртаўся ўжо стары і быў вышыты надпіс: "А оце мій Грицю іде". Дзіва, але ручнік гэты перажыў і дзеда і вайну, толькі вышыванне выцвіла і надпісы ўжо амаль не чыталіся.

І яшчэ ў кніжных шафах бацькоў і дзеда, акрамя мноства кніг беларускіх, рускіх, польскіх і французскіх (збольшага, відаць, "раманаў" не з лепшых, бо і адкуль было трапіць лепшым у беларускую глуш?), шмат было і ўкраінскіх кніг, пераважна дарэвалюцыйных. Дзед, які іранізаваў з усяго, у тым ліку і са свайго паходжання, купляў аднак усе беларускія і ўкраінскія кнігі, якія толькі траплялі да рук. Купляў з прынцыпу, нават калі на працягу многіх старонак у кнізе толькі і рабілася, што плакала нейкая небарака Катруся.

Таму Шаўчэнку і Лесю Украінку (многае на памяць) ведаю яшчэ з самых малых год. А ўжо студэнтам, чытаючы, напрыклад, "Чорну раду", "Народні аповідання Марка Вовчка" або "Захара Беркута", я пераконваўся, што ўсё гэта чытаў раней, не памятаючы, вядома, аўтараў. Чытанне, як бачыце, не адпавядала ўзросту, але не прынесла, па-мойму, ніякай шкоды, бо сапраўдныя пісьменнікі ніколі не пісалі такіх "дарослых" кніг, якія сорамна было б даць дзіцяці.

Так званы "лёс" заўсёды вяршыцца праз сустрэчу і іначай не можа. З многіх сустрэч адна становіцца самай вагомай, і выпадковасць ператвараецца ў заканамернасць, і вось ёсць два чалавекі і ёсць ты, трэці, і ёсць месца, дзе суджана было табе нарадзіцца і якое робіцца самым значным і вялікім, што дадзена табе ў жыцці.

Радзімай. Вадой і хлебам, без якіх чалавек памірае. Болей таго, паветрам, без якога не пражывеш і пяці хвілін.

Адзіная зададзенасць — Радзіма, Бацькі, Родны Кут. Астатняе — тое, што прыходзіць, той пясок, што наносіць на перакат рака твайго жыцця. Астатняе, у значнай ступені, справа выпадковасці. Сустрэча з жанчынай, без якой чалавек не можа мысліць свайго жыцця, сустрэча з зямлёй, што робіцца табе дарагая, амаль як свая. Другая пасля Маці. Другая пасля Радзімы. І абедзве неабходны. І абедзве прыходзяць праз сустрэчу. Сустрэча магла не адбыцца. А значыць, і любові не было б. І таму дзякуй лёсу, які тую сустрэчу зрабіў.