К?рэтиллибит таптал

Дьаакып о?онньор Чаллыын Ньукулайдаах диэн сэниэ ыалтан тирии имитэ ылбыта. Киэ?э аайы улахан талкыга тирии имитэн дьэ б?тэрдилэр.

Сарсыарда Байбал эриллэ сууламмыт имиллибит тириини кыбынан Чаллыыннаахха барда. Таарыйа чугас ыалларыгар Быргый Дь?г??рдээххэ сылдьан сээкэй сонуну истэн кэлиэхтээх. Кытыы сиргэ олорон ханна да барбат-кэлбэт буоланнар, дьон-сэргэ хайдах олорорун, нэ?илиэк сонунун, ыалга эрэ бардахтарына истэллэр. Кыра да сонуну сэргииллэр.

Киэ?элик, ыттара ?рб?т?гэр, Б??т?ччээн та?ырдьа тахсан к?рд?. А?ата с?гэ?эрдээх, н?кс?чч? со?ус туттубут. ?ч?гэй. Ыт ?рэн ба?ыр?аан баран, иччитин билэн тохтоото.

Байбал дьиэ?э киирэн, кэтэ?эн олорор дьон санааларыгар, лис курдук с?гэ?эрин к?хс?ттэн т??эрдэ. Сонно тута Мааппа кэлэн, мата?а быатын с??рэн, а?ын хостуур. Биирдэ сиир эт, кыра ис уонна син балачча тар ыыппыттар. Бачча?а бу да ?ч?гэй. Таах олордоххо ас хантан кэлиэй. Тирии имитиитэ диэн, кы?ы??ы иллэ? кэм?э ?с эр ки?иэхэ улахан ?лэ буолбатах. К???йэ?э уу кутан, эт угаттаан, чох тардан, уокка уура о?устулар.

– Хайа дьэ, т??? бэркэ олороллор? Туох солуну кэпсииллэр? – о?онньор утуйар та?а?ыгар ?й?н? сытан ыйытар.

– ?ч?гэйдик олороллор. Соччолоох туох да солун суох. Ы?ыы Сэмэн куораттан тахсыбыт ???, – Байбал уот иннигэр кэлэн олорор.

– Тугу та?аарбыт ???н?й? – Мааппа о?оххо мас эбэр.

– Биир и?ит арыгылаах ???. Саа сэбин, а?ыйах арсыын та?ас та?аарбыт ???. Т?л?рбэх Б??т?р ?лб?т ???.

– Оо, ээ. А?абыыт кэлэн собуордаабыт ??? дуо? – о?онньор эмиэ ыйытар.

– Собуордаппыттар ???.

– Били Манчаары т??к?н сура?а и?иллэр ??? дуо?

– Туох да и?иллибэт дииллэр.

Хас да сыллаа?ыта Манчаары Ба?ылай диэн Н??р?ктээйи ки?итэ буруйу о?орон хаайыыга киирбитэ. Онтон к?рээн кэлэн дьону халаабытын и?ин тутан, сууттаан, к?ск? ыыппыттара. Ки?илэрэ аараттан к?рээн кэлэн, эмиэ дьону халаабытын тутаннар, сууттаан, оруосканан та?ыйтаран бараннар Лаамыга² к?ск? ыыппыттара. Онтон икки сыл буолан баран, ааспыт сайын, эмиэ к?рээбит ??? диэн сурах и?иллибитэ. К???н?гэр ханна эрэ кинини к?рб?ттэр, ким эрэ ата с?пп?т, биэни ытан баран этиттэн ылан барбыт диэн, ???-тамах курдук кэпсээн тар?аммыта. Ону сорохтор итэ?эйбэттэр этэ. Манчаары к?рээбэтэ?э буолуо, бэйэбит уоруйахтарбыт, Манчаарыга балыйтараары, уоран сиэтилэр ини дэ?эллэрэ.

Онтон к???н буолан хаар т?сп?тэ. Манчаары ханна да барбыта биллибэккэ, сура?а да и?иллибэт буолбута. Ол и?ин к?рээбит ??? диэн сурах сымыйа кэпсээн эбит дэспиттэрэ. Манчаары чахчы сыылкаттан к?рээбит ???, бырааба?а биллэрии кэлбит диэччилэр эмиэ бааллара.

Саха ки?итэ улахан буруйу о?орон хаайыыга киирэрэ, сыылка?а барара, ?сс? ол дойдуттан к?рээн кэлэрэ диэн, урукку ?тт?гэр буолбатах т?бэлтэ. Ол и?ин ки?и итэ?эйбэт.

* * *

Муус устар ый ортотун диэки ?р кэтэ?иннэрбит ынахтара дьэ т?р??н, ?р?? а?ы сиир буоллулар. Иккис ынахтара эмиэ синньээн эрэр.

Сааскы ичигэс к???э эдэр ки?и дьиэтигэр тэ?ийэн олорбот буолар. Б??т?ччээн икки айаны с?гэн тыа?а та?ыста. Ыарахан бакаайыта у?уллубут ыт баты?аары гыммытын, у?ун уктаах холотунан дугдуруйан т?тт?р? ??рдэ.

Тыа и?игэр киирдэххэ, к?н ча?ылыттан ки?и хара?а сынньанар. Хаар чи?ээбит. Тиит, талах умна?ын тулата бы?ыта сиэ?эн ч?н?р?тт?б?т. Ол эрээри халы?а халы?ынан сытар. Хаамарга ыарахан.

Бачча?а дьон куобахха айалаабаттар. О?онньор айатын эспитэ ?р буолла. Билигин к?н???н сылыта-сылыта т??н?н то?орор буолан, хаар ?рдэ чи?ээн кытааппыт. Ол и?ин куобах оро?урбат, ханан ба?арар сылдьар. Бачча?а куобах а?ыйыыр да?аны. Ханна эрэ баран хаалар. Ол эрээри с??лэ буолан суола-ии?э элбээбит курдук. Атыыр куобах ыар?алаах сиргэ киирэн, к?н?стэри с??рэ сылдьааччы.

Бу тэ?кэ тыаны аастахха ыар?алаах силээн кэлэр. Оччо ыраа?а суох сир. О?онньор бачча?а куобах силээн кытыытынан с??рэр, онно айа тардан ?л?р?р ба?айы диэбитэ. Ол и?ин ?ч?гэй ылаа?ы к?н буолбучча бу баран истэ?э.

Байанай биэрдэ?инэ ба?ар биир эмэ куобах айатын э?иэ. Билигин аччык кэм?э, ал?аска биир эмэ куобах т?бэ?эрэ буоллар ??р?? буолуо этэ…

* * *

Ыам ыйыгар ынах т?р??р, балык тахсар, кус элбиир кэмэ. Сандал саас кэлэрэ ордук дьада?ы дьо??о ??р??лээх. Кырыа кы?ыны этэ??э туораатахтара дии.

Ыраах Ходоро нэ?илиэгин сирэ-дойдута. Дьада?ы ыал туса?атыгар туох элбэх к?р??-ха?аа, тутуу диэн кэлиэй – кыбыы, дал, тилэ?э тутуллубут хотонноох бала?ан уонна ампаар эрэ к?ст?р.

Дьиэ и?игэр киирдэххэ тирии имитэр талкы, ?с атахтаах т?г?р?к остуол, а?ыйах олоппос баар. Ха?ас оро??о ыа?астар, кытыйалар, чабычах, быдараах, хобордоох э?ин к?ст?р. Холумта??а уот т?л?н?гэр хараарбыт алтан чаанньык ууруллубут. О?ох чанчыгар собохтоох кэлии хоройор. Сы?а?а ороннорун ба?ыгар утуйар та?астара ч?м?хт?? хомуллубут. Кэтэ?эриин орон быыстаах. Уонна атын туох да ки?и ки?иэхэ кэпсиир дьиэ тэрилэ к?ст?бэт.

Бу Мэлитэр Тиэхээн диэн ки?и дьиэтэ-уота. Ыал ?ксэ дьада?ы буолан, син дьон тэ?инэн сананан олороллор. Т??рт ыанар ынахтаахтар, а?ыйах субан с????лээхтэр, аттаахтар, о?устаахтар. Тиэхээн уоннарыттан тахсыбыт уоллаах кыыс о?олоох. Кинини кытта инитэ Обун Арамаан диэн сулумах ки?и олорор. С??рбэ сэттэтигэр диэри ойо?о суох сылдьар. Биир ыал кыы?ын ойох ылыах буолан кэпсэппитэ да, халыымын кыайан булан ситэ т?л??б?кк? с?г?ннэрэн а?ала илик.

Халыым харчыта булаары, Бэбэ?э Ыстапааннаах диэн сэниэ ыалга дьиэ ма?а кэрдэр. К?н?с ол ки?и сылдьан «сарсын киэ?э кэлэн хоннун» диэн этэн ааспыта.

Киэ?э, а?аары олордохторуна, Обун киирэн, ?й?? а?ын тутан илпит и?итин ха?ас диэки илдьэн уурда.

– Бэбэ?э сылдьан эйигин сарсын киэ?э кэлэн хоннун диэбитэ, – Тиэхээн сонунун и?итиннэрэр.

– Туохха бэ?ирдэ?эй? – дии-дии дьиэлээх дьахтар, Ылдьаана, кус этин хоторор.

– Байар иннигэр маска эрэ ыттыбатах ки?и. Бука тугу эмэ соруйаары ы?ырбыта буолуо.

– Кэпсэтиилээх ?лэм мас кэрдиитэ. Онтон атын улахан ?лэ?э мээнэ соруйбат ини, – Обун остуолга олорон, а?аары, кытыйалаах кус этин чуга?ата тардар.

– Кыра сорудах буолла?ына т?тт?р? этимэ. Санаатын таптаххына кэлин аахсар са?ана ту?алаах буолуо.

Сааскы халлаан уларыйымтыа. Сайын кэлбитин курдук а?ыйах к?н итийэн баран, дьыл о?у?а алыс эрдэ ититтим диэбиттии тыалыран, тымныйан, хаардаан да ылааччы. Ол эрээри кэлэн эрэри туох тохтотуой, былыта дьай?аран халлаан арылынна?ына, итии к?ннэр сыыйа кэлэллэр.

А?ыйах к?н тымныйан, тыалыран баран халлаан к?н??х курдук буолбут. Обун Арамаан к?н?ск? ?лэтин кэнниттэн Бэбэ?э Ыстапааннаахха барда. Сир аайы уу тахсан килэйбит, бадарааннаах. Этэрбэ?ин сытытымаары, онон-манан эргийэ хааман ыалга кэллэ.

Дьиэлээх ки?и ?лэ?итин ?ч?гэйдик к?р?стэ. Т??? ма?ы бэлэмнээбитин ыйытала?ар. Сэниэ ыал бы?ыытынан астара ?ч?гэй. Били??э диэри эт сииллэр эбит.

Обун Арамаан ыалыгар хонно. Дьиэлээх ки?и сарсыарда туран а?аан баран ханна эрэ барда. Обу??а «ханна да барыма, сотору кэлиэм» диэбитэ.

Бэбэ?э, кырдьык, ?р буолбата. Дьиэтигэр киирэн, хоно?отун ы?ыран тыа?а та?аарда. Тугу да са?арбат. Обун «тыа?а тугу эрэ ?лэлэтээри гынна?а дуу» дии санаата.

Тыа са?атыттан чугас, ?с ы?ыырдаах ат бааллан турар эбит. Ол та?ыгар икки ки?и олорор. Биирдэрин билэр – Топпооску Ньукулай диэн Тара?ай нэ?илиэгин ки?итэ. Урут кинини Бэбэ?элээххэ сылдьан к?р?р?. Оттон икки?э – мааны та?астаах, кини билбэт ки?итэ.