?лб?т ??стэниэ?и?

– Дьэ, бэрт! Махтал! – ?кс?к?лээх кумаа?ытын б?к тутан, т????н сиэбигэр угунна. – Былатыан, аныгы к?рс????гэ на?ылыччы кэпсэтиэхпит. Чэ, к?рс??ххэ диэри!

– К?рс??ххэ диэри! – Ойуунускай ?кс?к?лээххэ илиитин биэрдэ.

Ити к?н ?кс?к?лээх Илин Э?ээргэ туораата. Дойдутун Тааттаны ту?аайан айаннаан и?эн, аара билэр сээркээн сэ?энньиттэригэр, оло?хо?уттарыгар, ырыа?ыттарыгар, ??к?? тыла этээччилэргэ, о?уокайдьыттарга на?ылыччы сылдьыталаата.

Бар дьон ханна барытыгар кинини ??рэ-к?т? к?р?ст?лэр. Хонук сирдэригэр дьоро киэ?элэри тэрийдилэр. Мэ?э, Боотуруускай, Таатта улуустарыгар ?кс?к?лээ?и билбэт ки?и суох. Ол сылдьан губчека боломуочунайын Степан Максимович Аржаковы к?р?стэ. Аржаков эмиэ ??рэ-к?т? к?р?стэ. Буруопу?ун балачча у?ун кэм?э сылдьар гына у?атан биэрдэ. Сити?иилээх сырыыны ба?арда.

Боотуруускай уонна I Амма улуустарын быыса?ар нэ?илиэктэриттэн биирдэстэригэр хонук сиригэр олордо?уна, та?ыттан хас да бэрдээн саалаах дьон аан туманы б?р?мм?т?нэн к?т?н т?ст?лэр:

– Дьиэлээхтэр, дорооболору?! – таба са?ынньахтаах, дор?оонноох са?алаах ки?и бала?ан дьиэ и?ин эргиччи к?рд?. Оттуллан турар к?м?л??к о?ох иннигэр аргынньахтаан олорор ?кс?к?лээ?и к?р? биэрээт:

– Оо! Убайбыт ?кс?к?лээх ?л?кс?й илэ бэйэ?инэн олорор эбиккин дуу?! Дорообо! ?т?? киэ?э буоллун! – илии туту?ан дорооболосто. – Дьэ, би?иги – ?р?? бастаанньа этэрээтэ – илинтэн и?эбит! Бассабыыктар, чыкаалар былаастарын сылдьыбыт сирбит аайы суулларан, Ар?аа э?ээргэ тахсан, Дьокуускайы ылан, норуот былаа?ын олохтуур аналлаах кэллибит!

Мин бастаан и?эр этэрээт ыстаабын начаалынньыгабын! Дьоммун кытта манна хонон, к?нд? ыалдьыккытын кытта астына кэпсэтэн аа?ыам. С?р?н этэрээт салгыы барда. Чэ, бэрт!

Хоно?олордуун, дьиэлээхтэрдиин бу киэ?эни дьоро киэ?э курдук к?рс?бэтилэр. Ол оннугар ты?аа?ыннаах т?гэннэр тахсыталыах курдук буолбуттарын ?кс?к?лээх ?л?кс?й ?т? к?р?н олорон, сымнатан-м?л?р?тэн истэ. Итинник а?ыы да олорон, утуйаары да сытан ис санааларын, ис дьи?нэрин билистилэр. Бастаанньа этэрээтин ыстаабын начаалынньыга дьиэлээхтэри да, кинилэр к?нд? хоно?олорун да бэйэтигэр тардар, олуурдаах этиилэрин дьиэлээхтэр туруору аккаастыылларын, ?кс?к?лээх кыайарынан аты??а аралдьытан, бэл, к?л??гэ-оонньууга тиэрдэн абыраата.

– Алексей Елисеевич! Эйигин саха норуота, ол и?игэр би?иги – бастаанньыстар – улаханнык ытыктыыбыт. Эн курдук биллэр-к?ст?р, ытык ки?и би?иэхэ бы?аччы кытты?ан, норуоккар би?иги туспутунан, би?иги охсу?ар охсу?уубут суолтатын сырдатан пропаганда-агитация ыытары? буоллар улахан ???н?-к?м?н? о?оруо? этэ. Ону туох дии саныыгын?!

Кулаковскай бу эриирдээх ыйытыкка туруору хоруйу биэрэртэн туттунна. Ки?итэ ???ргэнэн-кыы?ыран турда?ына, туох да ?ч?гэй тахсыа суо?а ?йд?н?р буолла?а:

– Дьэ, до?оор, этиэххин эттэ?и?… Эйигин толору ?йд??ххэ с?п. Бар дьону? ту?угар, бэйэ? дьыл?а?ын толук уураргын да кэрэйбэт бы?аарыныыны ылыммыт ки?и к?м?н?, ?й?б?л? эрэйэри? с?пт??х суол. Мин э?иги хорсун-хоодуот бы?ыыгытын, бар дьо??утун быы?ыыр-босхолуур ?т?? санаа?ытын ?йд??б?н! Э?игини ?йд??ххэ с?п, ол гынан баран: «Би?игини омуктар – Дьоппуон, Эмиэрикэ – ?й??ллэр, к?м?л????х буолаллар», – диигин дии. Ол аата, Арассыыйаттан атырдьах салаатын курдук арахсарга тиийэбит. Дьи?инэн, омуктарга би?иги к?нд? т??лээхпит, уонна, кыахпытын ыллахтарына, сирбит баайа эрэ наада. Уонна – суох. Ол би?иги тымныыбытыгар, эргиччи кы?ал?алаах олохпутугар наадыйыахтара дуо? Кинилэргэ барыс, кими эрэ хабала?а ылан ?йэ тухары ыан ыла олорор ынах курдук о?остуу эрэ наада. Хапытаал ба?ылаабыт дойдулара буолла?а.

Ханнык эрэ улуу омугу кытта ??т турааннык, этэ??э олорорго ол омук ?й?н-санаатын, ааспыт устуоруйатын, б?г???? оло?ун-дьа?а?ын, ??р??т?н-кы?ал?атын, бэйэтин и?игэр баар араас ара?аларын бэйэ-бэйэлэригэр сы?ыаннарын ?ч?гэйдик билиэххэ наада.

Би?иги, сахалар, ?с с??счэкэ сыл устата аан дойду биир улахан, кыахтаах омугун – нууччаны – кытта ку?а?аммытын-?ч?гэйбитин барытын бэркэ диэн билэн-билсэн кэллибит. Бу, дьи?эр, улахан кылаат. Нууччалары би?иги, саха дьоно, бэркэ биллибит. Кинилэри кытта сы?ыа??а сыыстарыыны та?аарбат кыахтаахпыт. Оттон ити этэр эмиэрикэлэргин уонна дьоппуоннаргын т??? билэбитий? Олох – суох!

Дьоппуоннары ?йэ а?аарын анараа ?тт?гэр нууччалар эрэ буолбакка, бэл, Дьобуруопа уонна Эмиэрикэ омуктара билбэт этилэр. Дьоппуоннар, ол курдук, тас ааннарын «лип» курдук хатанан-саптынан олорбуттарын билэ?ит. Дьоппуоннар с?рдээх хабыр, а?ыныга?а суох майгыннаахтарын бэйэлэригэр чугас уруулуу кэриэй уонна маньчжур омуктарга кыыллыы сы?ыаннарынан к?рд?рб?ттэрэ. Ону ?ч?гэйдик билэ?ин.

Ити омуктары кытта би?иги ха?ан да алтыспатахпыт, майгыларын-сигилилэрин уонна атыттарга сы?ыаннарын билбэппит. Дьоппуон, кытай, эмиэрикэ би?игини илиилэригэр ыллахтарына, улаханнык сээн диэбэттэрэ уонна мааны о?о о?остон тара?наппаттара буолуо о?оробун. Уонна ол санаабын урут суруйан, бар дьонум билиитигэр та?ааран турабын. Ону хайдах ылынаргыт, бэйэ?ит киэнэ, мин туох да диэн олуйсубаппын. Ба?ар, сыы?арым буолуо. Мин ба?арар ба?ам диэн саха басты? дьоно бу иэдээннээх кы?ыл-?р?? сэриитигэр этэ??э ордоро эбитэ буоллар диэн…

– Сэрии буолан баран, хайа да ?тт?ттэн ?л??-с?т?? тахсыа буолла?а. Инньэ диэн быар куустан, туохха да кы?аммакка, террорга, баттыгаска-ата?астабылга, барытыгар с?б?лэ?э-эйэлэ?э олоруохпут дуо? – ыстаап начаалынньыга с?б?лэспэтин биллэрдэ.

– Мин с?б?лэ?и?, ата?астабылга эйэлэ?и? диэбэппин. Му?ур у?уктан ата?астабылы-батталы утары турбуккут ?йд?н?р суол. Ол гынан баран, ата?астааччылар сыы?аларын билиннэхтэринэ уонна ?йд???рг?-иллэ?эргэ ы?ырдахтарына, киэр хайы?ыма? диэм этэ. Бука, мин санаабар, сотору ?йд?н??хтэрэ. Кы?ал?а обургу кы?айда?ына. Ол кэм?э ?р? баран, ?с???н биэрэн эрэйи элбэтимиэххэ дии саныыбын. Дьэ, ону сэриилэ?эр дьон, бэйэ?ит билиэххит буолла?а.

Мин э?иэхэ кытты?ыахпын боотур хаана т?рд?ттэн сыстыбатах ки?ибин. Атыннык эттэххэ, нууччалыы эттэххэ, либералбын уонна гуманиспын. Чэ, ону, бэйэ? хайдах ?йд??рг?нэн буоллун. Утуйуо?у?, т??н ыраатаары гынна, – Кулаковскай ула?а диэки эргийэн кэбистэ. Уу чуумпу буолла. Бары утуйан, са?а-и?э тохтоото.

Сарсыарда эрдэ туран чэйдээтилэр. Бэ?э?ээ??и курдук к??-дьаа кэпсэтии мэлийдэ. Аттарын к?л?йэн, ы?ыырдаан баран ыстаап начаалынньыга ?кс?к?лээ?и кытта илии туту?ан быра?аайдаста. Икки ?тт?ттэн, кылгастык, ?т?? тылынан этэ??э сылдьыыны ба?арсан ара?ыстылар. ?р?? этэрээтин ыстаабын начаалынньыга ар?аа, ?кс?к?лээх – илин диэки ту?аайыынан айа??а туруннулар. Тымныы тыаллаах сарсыарда этэ.

Ыстаап начаалынньыга, кырдьыга, ?кс?к?лээх бу ыалга хонуктуу кэлэрин истибитэ уонна анаан-минээн кэлбитэ. Кини ма?най: «?кс?к?лээ?и, араа?а, куораттан кы?ыллар анаан эрэспиэскэлэтэ ыыппыт буолуохтаахтар. Уонна то?о маннык кутталлаах кэм?э улуустары, нэ?илиэктэри кэрийэ сылдьыа?ай?» – дии санаабыта. Ол и?ин хара ма?найгыттан Кулаковскай интэриэ?э к?б?н элбэхтик ыйытарын наадатыгар ы?а-то?о ?р?? хамсаа?ын сыалын-соругун кэпсээбитэ: «Чахчы кы?ыллар ?сп?й??ннэрэ буолла?ына, ?г??? токкооло?он ыйытыа?а», – диэн.

Ону баара, ки?итэ кини кэпсээнин букатын сэ?ээрбэтэ, ыйыппата да?аны. «?сп?й??н буолбатах эбит!» – дии санаабытын ыстаап начаалынньыга атын этэрээттэр тойотторугар т?ргэнник тиэрдитэлээтэ.

А.Е. Кулаковскай буолла?ына, икки ?тт?ттэн с?г?нн?? суохтар диэн, ?г?ст?к ким да сылдьыбат б?к сирин булан, са?ан олорорго к??элиннэ.

* * *

Хоболоох суол аа?ар Ар?аа Ха?алас улуу?ун Хахсык нэ?илиэгин олохтоохторо ха?аайыстыба тэриниитин ?тт?гэр олус ?ч?гэйдэрэ. Байан-тайан олоруу кинилэргэ элбэ?э.⁵¹

Тохсунньу ортото аа?ан, тымныы саамай ?р?г?й? кэлэн турар кэмэ. Ки?и-с???? тыына бургучуйар аан тумана сири-дойдуну б?р?йэн турда?а.

Дьон-сэргэ ортотугар: «Илин Э?ээр улуустарга са?а былаа?ы утары илинтэн бастаанньыстар халы? этэрээттэрэ кэлэн бы?ыы-майгы уустугурбут ???. Сотору манна да кэлэллэрэ буолуо», – диэн кистии саба сэ?эн тар?аммыта ыраатта.

Ар?аа Ха?алас нэ?илиэктэригэр ханна да барбыттара биллибэккэ с?тэн хаалбыт дьон ахсаана элбээтэ. Бу бары эдэр-сэнэх, к??стээх-к?дэхтээх, сытыы-хотуу, сырыыны-айаны кыайар, басты? ытааччы дьон. Губчека ?лэ?иттэрэ: «Бу дьон бары бастаанньа?а кыттыыны ылаары к?рээбиттэр», – диэн уорбалаабыттара.