?лб?т ??стэниэ?и?

Мархатаа?ы концентрационнай лаа?ырга олус элбэх ки?ини хаайбыттара. Кинилэри губчека этэрээттэрин дьоно харабыллыыллара. Олор истэригэр Борун уонна Глыгало диэн ыраахтаа?ы са?ана Саха сиригэр к?ск? кэлбит бэ?иэччик-холуобунай буруйдаахтар у?улуччу чорбойоллоро. Иван Федорович Борун 45 саастаах, саа?ын тухары араас централга, пересыльнай т?рмэ б????? хаайыллыбыт, тас к?р???ттэн да ханнык ба?арар ки?и «?ык» гына т??эр к?р??нээх ки?и этэ. Боруннаах Глыгало 1917 с. Олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ са?ана Е.Ярославскай уонна Григорий Петровскай хаайыыттан босхолообут 200 холуобунай буруйдаахтартан хаалбыт дьон этэ. Ба?ылыктара – Янкель Герсиевич Бук ытыллыбытын кэнниттэн, Саха сиригэр хаалбыт бу дьон, хайдах эрэ быыс булан, и?эн-са?ан сылдьыбыттара.

1920 с. губчека кэр-дьэбэр, кирдээх ?лэлэргэ туттар сыалтан т?бэ?иэх дьону «?лэ?э» ылаттаабыта. Ол «са?а ?лэ?иттэр» хара ма?найгыттан биллэн-к?ст?н барбыттара: урукку Уобалас Сэбиэтин, онтон Колчак милииссийэтин начаалынньыга Клингоф чэкиис буолаат, «Оросин саагыбара» диэн а?аардастыы уорбалаа?ы??а эрэ оло?урбут дьыаланы «арыйбыта».⁵⁷

Степан Литвинов чэкиис буола сылдьан, уруккуттан ?ст???р ки?итин – Елпидифор Егасовы – «Олунньутаа?ы саагыбарга» сы?ыаран ыттарбыта. Оттон Борун 1921 с. кы?ын «Арыгы уонна пиибэ монополиятын» ба?ылыгын Бартели уонна урукку полицмейстер Илья Рубцову кыыллыы ытан ?л?рт??б?тэ.

1921 с. сайын Борун уонна Глыгало Илин Э?ээр улуустарынан сылдьан, элбэх бас-баттах, быдьар бы?ыылары о?ортообуттара. Дьону халыыллара, дьахталлары к????л??ллэрэ. Кинилэр ити нэгэй, чиччик бы?ыыларынан элбэх ки?ини – Сэбиэскэй былаас ?лэ?иттэрин – тэйиппиттэрэ. Ол курдук, «Холбос» боломуочунайа Матвей Матвеевич Сивцев-Маппыайдаан Маппый абатыттан ?р?? бастаанньа?а холбоспута.

Холуобунай буруйдаахтартан ?лэ?иттэрдээх чэкиистэр Иркутскайдаа?ы салалталарын соруда?ын толорон – Коробейниковы, Толстоуховы, Земфировы уо.д.а. кэтээ?ини сатаабакка, куоттаран кэбиспиттэрэ. Дьэ, маннык «чэкиистэри» губчека бэрэссэдээтэлэ Агеев тутан олорбута. Уонна Марха?а тэриллибит концентрационнай лаа?ырыгар харабыл о?остубута. Губчека концентрационнай лаа?ыры аспытыттан ?р?? бастаанньа тохтообото?о, ?сс? к????рэн, босхо барбыт тыа ба?аарын курдук, иннигэр т?бэспити имири солоон, Дьокуускайга чуга?аан испитэ.

* * *

Дьокуускай куорат и?игэр уонна кытыы сэлиэнньэлэргэ байыаннай бала?ыанньа уонна комендантскай чаас олохтоммута олохтоохторго бэрт элбэх уустугу, эрэйи-кы?ал?аны а?алыы?ы: киэ?э алта чаастан сарсыарда алта?а диэри ким да уулусса?а быгыа, онно-манна кэлиэ-барыа суохтаа?а. Анал пароллаах, эбэтэр буруопустаах эрэ буоллаххына наадыйар сиргэр, дьо??ор барыаххын с?б?. Ол и?ин киэ?э алта?а диэри туох баар ?лэ?ин-хамнаскын, араас наада?ын б?тэрэ-т?м?кт?? сатыыр т?б?ккэ киирэ?ин.

Т??н аайы олбуордарын и?игэр су?ал наадаларыгар сылдьааччы дьон уулусса?а: «Стой! Куда идешь»! «Пароль!», «Показывай пропуск!», «Стоять на месте!», «Немедленно стой!» – уо.д.а. ха?ыылары истэллэрэ.

Бэл, саа тыа?а т????? чуумпуну уйгуурдара. Сарсыарда и?иллибитинэн, милииссийэ хонтуоратыгар элбэх дьону тутан а?албыттара и?иллэрэ: ки?и ыалдьан су?ал к?м??? эмчити ы?ыра сылдьан т?бэ?ээччи, кистээн к?сс??лэ?эр пааралар, бэл, су?ал наадатыгар нуу?унньук, эбэтэр олбуор муннугун-ханныгын к?рд?? сылдьааччы т?бэспит буолаллара. Биирдэ, бэл, т????? патруль «Стой! Куда идешь!» ха?ыытын «истиэн ба?арбатах», т?р????ттэн таас дь?лэй ки?ини ытан кэбиспиттэрэ и?иллибитэ.⁵⁸ Ол гынан баран, олохтоохтор, ханныгын да и?ин, сыыйа, комендантскай чаас иннинэ дьыалаларын-куолуларын б?тэрэргэ-о?орорго ??рэнэн барбыттара.

Куорат и?игэр мас-муус тиэйэн а?ыыр-та?нар элбэх дьон баар буолан, тэрилтэлэр уонна чаа?ынай да ыаллар «бур-бур» буруо та?ааран олороллоро.

Быйыл к???н, куорат и?игэр к???н киирэн, ?лэлээн а?аан-та?нан олорор икки атастыылар – эдэр дьон, куорат байыаннай хамаандатын ха?аарыматыгар са?аан мас тиэйэн истилэр. Олбуор ааныгар кэлиилэригэр «Интернационалы» ыллаабытынан сулустаах хороох бэргэ?элээх, синьиэллээх, обумуоткалаах бачыы?калаах красноармеецтар этэрээттэрэ кэккэнэн тахсан кэллилэр:

«…Вставай, проклятьем заклейменныйВесь мир голодных и рабов!..Кипит наш разум возмущенныйИ в смертный бой вести готов!..»

Атастыылар сыар?алаах аттарын кытта туоруу охсон биэрдилэр уонна соттор, хаты? миинньик тутуурдаах красноармеецтары к?р?н турдулар:

– Араа?а, баанньыкка сууна бардылар!

– Ээ, дьэ, энэлийэн т??эн, ырыа да б???, до?оор! Атын ырыа суох му?а дуу?!..

– Са?арба! Тылгын кыана тутун! Аны, тылгыттан хаптара сылдьаайа?ын! Ити бассабыыктар саамай таптыыр ырыалара! Оройдотту? дуо!?⁵⁹

Ити ыккардыгар этэрээт уулусса эргииригэр киирдэ. Сотору атын ырыаны ыллыыллара и?илиннэ:

«… Смело мы в бой пойдем?За власть Советов!И как один умрем!В борьбе за это!..»

– Дьэ, бу олох атын ырыа! Сэрии дьоно ыллыахтарыгар, чахчы с?пт??х ырыа!

– Сэриигэ киирэн, харса суох кыргы?ан охтуохтаах дьон ырыалара!

– Чахчыта, оннук бы?ыылаах!

– Ити саллааттар – эдэр нуучча уолаттара, араас да сирдэртэн би?иги тымныы дойдубутугар сулууспалыы, сэриилэ?э да кэллэхтэрэ. К?р???н дии – бу хаарга бачыы?канан, обумуотканан сылдьаллар! Бука, бары да, ымсыыран-ба?аран туран кэлбэтэхтэрэ чахчы!..

Куорат олохтоохторо бу к?ннэргэ кы?ыл саллааттар стройунан и?эн ыллыыр ырыаларын элбэхтик истэллэрэ. Кы?ыл саллааттар ыллыыр ырыалара бары ?р?б?л??сс?йэ ырыалара: «Варшавянка», «Смело, товарищи, в ногу!», «Интернационал», «Смело в бой пойдем!..» уо.д.а. Саха эдэр ыччата бу ырыалары нойосуус билэргэ кы?анара, тэ??э ылла?ара. Эдэр ыччат бу сылларга урукку куорат олохтоохторун таптаан ыллыыр ырыаларын ыллаабат буолбута: «мещанскай ырыалар» диэн. Куорат и?игэр урукку ыраахтаа?ы былаа?ын са?анаа?ы култуурунай-сырдатар тэрилтэлэри барыларын сабан кэбиспиттэрэ.

* * *

?р?? бастаанньа суо?ун-суодалын кы?ыллар салалталара, хара ма?найгыттан ситэ сыаналаабата?ын салгыы ыыта олорбута. Кыра-кыра этэрээттэри ыыталыылларын бастаанньыстар кырган и?эллэрэ. Ол этэрээттэр саалара-саадахтара бастаанньыстар илиилэригэр киирэрэ.

1922 с. са?аланыытыгар командующай П.Ф. Савлук ыалдьан, кинини быстах кэм?э ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ А.Г. Козлов солбуйан олорбута. Дьэ, ол олорон А.Г. Козлов тохсунньу 2 к?н?гэр Илин Э?ээр улуустарыгар турар кы?ыл этэрээттэригэр маннык бирикээ?и ыыппыта:

«… отбросить всякие сентиментальности как с бандитами, так и с мирными гражданами. Бандитов, захваченных где бы то ни было, расстреливать без пощады; граждан, населяющих наш тыл, содействующих бандитам, в чем бы это содействие ни выражалось, указанием ли бандитам нашего расположения или численности, представлением ли им подвод для передвижения фуража и продуктов, или просто в том, что-то или иное селение, при посещении его бандитами, представляло им квартиру и об этом не сообщила нашему командованию, просто оставались пассивными – расстреливать каждого пятого в селении, без всякой пощады…..всякое попустительство, виной которому хотя бы была просто пассивность и запуганность, как они пытаются объяснить впредь, должна караться беспощадным образом…»⁶⁰