?лб?т ??стэниэ?и?
Шрифт:
Ити да буоллар, Хоболоох суолунан сырыы тохтообот. Чыкаалар кимтэн да куттаммакка, уруккуларын курдук, сылдьаллар. Кинилэр Ар?аа Ха?аласка дэриэбинэлэр аайы Кы?ыл дружиналары тэрийэ сатыыллар. Дружина?а киирээччи а?ыйах.
Былырыын орто дойду оло?уттан барбыт Хахсык нэ?илиэгин бэлиэ ки?итэ ?с уоллаа?ыттан ортокуларын ??рэхтээх ки?и о?орор м?кк??рдээ?э. Уол реальнайы б?тэрэригэр хомсомуолга, онтон губчека?а ?лэ?э киирбитэ. А?ата тыыннаа?ар ону кистии сылдьыбыта. Ол бэйэтэ быйылгыттан харса суох тылынан-???нэн, бардамынан-????ннээ?инэн «аатыран» эрэр.
Билигин т?р??б?т-??скээбит
– Эн хайаан да Кы?ыл дружина?а киириэхтээххин! Киирбэт буоллаххына, ?лэ?ит-баа?ынай былаа?ын хаан ?ст????н курдук к?р??хп?т! Мин хомсомуол уонна чэкиис буолан сылдьабын дии! Эн Кы?ыл дружина?а киирдэххинэ, сыыйа хомсомуолга киллэриэхпит! Ол курдук!..
– Мин эн курдук ??рэхтээх буолбатахпын! Уонна с????б?т?н-аспытын ким к?р??й? Аспыт-??лб?т да лаппа аччаата. Эн сотору-сотору кэлэн т??ээн-нолуок бы?ыытынан ас-??л б???н? хомуйа?ын а?ай дии. Мин, чыкаа быраата буолан, эт-арыы б???н?, бу к??????ттэн ыла, туттарарга к??элинним…
– Туттарымына?ын! Са?а былаас ата?ар ситэ тура илик! Ыраах Волга ?р?с кытылыгар олорор нэ?илиэнньэ хоргуйуута, куораттар олохтоохторо а?а-??лэ, та?нар та?а?а суох буолбутун хантан, тугунан хааччыйтараары гына?ын?!
– Ол би?игиттэн хомуйар эккит-арыыгыт эн этэр дойдугар т???т?-хаччата тиийэрэ буолла… – чэкиис быраата, с??рбэччэлээх уол, к?м?л??к о?ох иннигэр с?гэ уктуу олорон, саарбахтыырын этэн истэ?инэ, убайа кыы?ырда:
– Ол-бу буолан хохучуолла?а олорума! Хайаан да дружинник буола?ын!.. Хотуой! Чэйдэ кут эрэ!.. – аны балтытыгар, уон алта-уон сэттэ саастаах кыыска, ха?ыытаата.
Балта – на?ыл, намчы ба?айы кыыс, са?ата суох остуол тардан, чэй кутан барда. Чэкиис бииргэ сылдьар до?орун кытта, сааларын т??эхтэригэр ууран, басты? уонна у?а ороннорго олорон, чэйдээбитинэн бардылар. Ол олорон быраатыгар к?рг?йд?? былаан:
– Хайа, Кы?ыл дружина?а киирэ?ин дуу, суох дуу?! Этэ о?ус!.. – диэн истэ?инэ, тас аан тэлэллэ т?стэ да бэрдээн саалары туппут таба са?ынньахтаах уонча ки?и, аан туманы б?р?мм?т?нэн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола т?ст?лэр.
– Дьиэлээхтэр, дорооболору?!.. – кэтит сарыннаах, ортону ?рд?нэн у?уохтаах ки?и дор?оонноох куола?ынан дорооболосто. – Хайа, бу сааларын тутан олорон чэйдиир ыалдьыттаргыт дуу, хоно?олоргут дуу?! Чыкаа суолас, манна тугу гына сылдьа?ын?! Бука, ас-та?ас тардыала?а, ааранан, дьону халыы-талыы сылдьар инигин?! – инньэ диэт сирэйин тууна бааммыт ки?и саал былаатын арыйа тардыбытыгар, о?ох иннигэр олорбут уол:
– Оо, убайым кэллэ!.. – диэбитинэн тура эккирээтэ, т??э?иттэн мас сыы?ын тэбэннэ.
Бу – кинилэр улахан убайдара, ааспыт к???н Илин Э?ээр улуустарынан олорор до?отторугар ?лэ-хамнас кэпсэтэ диэн барбыта уонна с?тэн хаалбыта. Ол бэйэтэ, дьэ, бу к???ннэ!
– Эн! Суоластаама хайаама! Араа?а, баттыгастаах баайдар былаастарын т?н?ннэрээри, саа туппуккун бы?ыылаах! Кыайбаты? буолуо би?игини – б?т?н Арассыыйа ?лэ?ит-баа?ынай
айма?ын! Атына буоллар, Кы?ыл дружина?а суруттаран са?а былаа?ы туругурду?уо? этэ! Эн ???ск?н уонна акаарыгын! Кы?ыл дружина?а саллаат буолан, ?с бырааттыылар бииргэ сылдьыах этибит…– К?р эрэ! Хара т??к?н?!.. Бырааккын кы?ыл этэрээтигэр ылбыт дуу, ылаары кэлбит дуу эбиккин буолбат дуо?!.. Ки?илии ки?и эбити? буоллар, бииргэ т?р??б?т бырааккын ?л?р-?л?? айа?ар умса анньан биэриэ суох эти?!.. Ол ханна баарый?! Дьи?нээх суолас – саатар сирэйэ суох эбиккин!..
Нохоо! Кы?ыл этэрээтигэр хайыы ?йэ киирэн олоро?ун дуу, тугуй?! – улахан убай аны кыра быраатыгар хайыста.
– Ээ, суох… К?нн?р?, Кы?ыл дурусууна?а киирэ?ин дуу, суох дуу диир эрэ…
– Бу ыты к?р эрэ!.. Ити буолла?ына, нохоо! Би?иги эмиэ ?лэ?ит-баа?ынай ?р?? былаа?ын и?ин сэриилэ?эбит! Кы?ылга бара?ын дуу, би?иэхэ – ?р?? бастаанньыстарга – холбо?о?ун дуу? Тала о?ус!
Кыра быраат икки убайын хардары-таары а?ыннарыах курдук к?рд?. Уо?а мэрбэ?нээтэ. Икки убайдара – биирдэрэ до?орун кытта олорон эрэн, атына уонча саалаах дьон иннигэр туран эрэн, бырааттарыттан хоруй эрэйэн, батары к?рд?лэр.
Балачча ?р турбахтаан баран, кэмниэ-кэнэ?эс кыра быраат ыган-ыган, улахан убайын диэки хайы?ан:
– Убаай, эйигин кытта… барсабын… – диэтэ.
– Ол и?ин да?аны, быраатым барахсан! Мин тылбыттан тахсыа? дуо? Эйигин бу олорор тойооскуттан куруутун ордорор этим!.. Бастаанньа?а да буоллар, сатыырбынан харыстыы, к?р?-харайа сылдьыам, – улахан убай кыра быраатын эйэргээбиттии к?рд?.
– Суоластар! Бандьыыттар! Итинтэн ордуоххут дуо? Бу к?нтэн ыла э?иги иккиэн миэхэ убай да, быраат да буолбатаххыт! Э?иги Арассыыйа ?лэ?ит-баа?ынай айма?ын хаан ?ст??хт?р???т!.. – чэкиис быраат кыы?ыран ?р???л?нн?.
– Хара т??к?н! Эн дьолгор ийэлээх а?абыт к?м?с уора?айдарыгар бырааттаах балтыбыт харахтарын ортотугар к?р?ст?б?т! А?а? тыыннаа?а буоллар, эйигиттэн т??? эрэ кэлэйиэ эбитэ буолла! ?с уолуттан, биир кыы?ыттан эйигин эрэ ордорон ??рэхтээбитэ. Онтуттан, бука, кэмсиниэ эбитэ буолуо! Дьэ, киси б?????н!
– Барыах мантан! Бандьыыттар ортолоругар олоруохпут дуо?! – чэкиис аны табаары?ыгар баргыйда.
Иккиэн тура эккирээтилэр, ?т?л?ктээх бэргэ?элэрин ?рд?гэр т?ст?лэр.
– Чэ, киэр буолу?! Т?ргэнник! Бу т??к?ттэри а?ары?! Бара о?устуннар уонна аны манна ?ктэммэтиннэр! – улахан убай дьонугар дьа?айда. – Аны манна сыбыыта?ыма?! К?р?стэхпитинэ, ханна ба?арар, атыннык кэпсэтиэхпит!
– Атыннык кэпсэтиэхпит! Бандьыыттары – э?игини кытта саа-саадах тылынан кэпсэтиэхпит! – чэкиис быраат табаары?ыныын та?ырдьа ойон и?эн саанна.
– Оннук-оннук! Би?иги да баарбыт! Ыларгыт суох! Би?иги да с?тэрэрбит суох! Элбэхтэн элбэх, а?ыйахтан а?ыйах охтуо?а!
Уол а?атын, убай быраатын, быраат убайын кытта хаан ?ст??хт?? арахсыылара бу кэм?э элбэхтик тахсыбыта.52
Бу саха омукка урут ха?ан да суох иэдээннээх к?ст?? этэ.
Бастаанньа уота-к???э ?р? к??дэпчилэнэн, ма?най Илин Э?ээр улуустарынан кэлэн, тохтообокко Ар?аа э?ээргэ тахсан, Дьокуускай куораты ту?улаан, кэллэр кэлэн испитэ.