Маці ўрагану

Войт вёскі Ківаверцы.

“Нечаканы сяржант”, воін з аховы.

Гайдук.

Гдаль Іцкавіч.

Шмуйла Іцкавіч.

Камісар-Крэатура, паслугач Гдаля.

Палкоўнік Данаван – кіраўнік саксонскіх наёмнікаў.

Раймунд Данаван – ягоны сын.

Палкоўнік Пястжэцкі.

Кат.

Першая дзея адбываецца ў наваколлі двара Ветра, другая і трэцяя – увосень і ўзімку 1743–1744 гадоў у Белай Падляшскай, Цэркавішчы і Крычаве.

Дзея першая

Карціна першая

Ноч, поўная трывогі. У цемры парывае вецер, і адказваюць яму дрэвы. У адну з ціхіх хвілін далятае здалёк і пасля нарастае пошчак конскіх капытоў: нехта страшэнна спяшаецца. А пасля з’яўляецца і мацнее стрыманы, нібы праз зубы, Голас. Песня-рэчытатыў. Такая самая шалёная, як конскі намёт. З глоткі. Хрыпата. Праз зубы.

Сэрца каня ірвецца, Ў сэрцы конніка боль: Радзіма твая прадаецца, Кожны псяр над ёю – кароль. Прадаюцца жанчын нашых вочы, Прадаюцца калыска і храм, Прадаюцца ўсім, хто захоча: Ворагу й хцівым сябрам.

Пытанне. Стой! Хто скача?!

Адказ (голасна). Ганец ад арандатараў Іцкавічаў да іхняй высокасці яснавяльможнага князя Радзівіла.

Першы голас (голасна). Праязджай! (Ціха.) Ну і кампанія!

Адказ (ціха). Саб-бакі.

Ізноў ноч, і галоп наўскапыт, і песня.

Прадаецца з бязмежкам дубовым, З продкавым ачагом, Прадаецца з золатам мовы, З былым і будучым днём. I кожны баіцца хоць слова У абарону яе сказаць. Дый як? На якой такой мове? На чужой? На сабачай, пся маць?! Прадаецца ўся і па частках, За грошы і напавер. I дзе скажуць: “Айчына” – там пастка. I дзе скажуць: “Хрыстос” – там звер. I сумленне, і воля святая Дрыжаць на апошняй струне... ПІто там недзе зямлю расцінае? Гэта Расце Гнеў!

Шалёны конскі намёт.

Падвор’е Агны і Васіля Ветраў. Злева, праз яблыні – далёка, – цьмяная стужка Сожа. Пасярэдзіне чыстага двара, бліжэй да левага боку сцэны, вялізны дуб. Справа, крыху наўскос – хата. Ад яе, углыбіні, за плятнём і дрэвамі, арчатая галерэя драўлянага лямуса. На двор выходзіць ганак на слупах. Вокны між ім і лямусам асветленыя. Вокны між ганкам і краем сцэны – цёмныя. Гэта вокны бакоўкі, якая асветліцца, калі дзея перанясецца ў яе. З асветленых вокнаў далятаюць спевы, і жанчына на ганку – яна ўся ў чорным – нібы слухае іх... Зноў далятае здалёк тупат капытоў, замірае недзе за дубам. Чуваць пырханне каня, голас: “Дур-ры ў мяне”. Пасля адтуль выходзіць і ідзе паўз пляцень да ганка Васіль Вашчыла. Песня выбухае з новай сілай:

– Чаго ты, лосю, чаго ты, сівы, Так да сяла прыпадаеш? Ды ці ты, лосю, ды ці ты, сівы, Ліхую зіму чуеш? – Чую не чую, добра ведаю, Не будзе, як лецечка. – Чаго, Надзейка, чаго, малада, Так жалосненька плачаш? Ці ты, Надзейка, ці ты, малада, Ліху свякроў чуеш? – Чую не чую, добра ведаю: Не будзе, як мамачка.

Вашчыла. Вечар добры. Гэта Ветрава падвор’е?

Жанчына. Так.

Вашчыла. Што гэта ў вас?

Жанчына. Перадвясельная ноч у сына. Я Агна Вецер.

Вашчыла. Скажыце яму, што яго выклікае Васіль Вашчыла.

Агна. Можа, пойдзеце да іх?

Вашчыла. Не трэба, каб мяне бачылі. Я пачакаю на двары.

Агна. Тады лепей хадзіце сюды.

Вядзе Вашчылу на ганак, пасля – у бакоўку, прыносіць аднекуль каганец. Пайшла. Вашчыла аглядаецца: печ, стол, крэсла з падлакотнікамі, ложак пад самаробным пакрывалам. На стале дзесятак кніг, чарніліца з пяром. Вашчыла ўзяў адну кнігу.

Вашчыла. Де рэвалюцінібус орбі-юм (гэта па складах). Колы нейкія. Мудрагеліць Вецер. Не да “колаў” – была б жывая душа... Гм... Жэніцца. Знайшоў час. Хай жэніцца – больш старцоў будзе.

Жанчына прыносіць пару місак з ежай і “ўдаву” – бутэльку ў выглядзе абаранка.

Агна. Вось мірона смажаная... Вось траўнічак... Падмацуйся, госцейка. Я сказала сыну, што нейкі лёзны чалавек яго пытае. Ён зараз выйдзе. Радуюся я за яго. Надзея ягоная – пані, а не дзеўка. А вы скуль? Хто?

Вашчыла. Сына вашага ведаю з Крычава. I зараз адтуль.

Агна. Дык чаму туды не пайсці? Узрадаваўся б як?

Вашчыла. Мне туды нельга.

Агна. Сын даўно не быў у Крычаве. Прыехаў – а тут яна. Сірата зусім, як ён напалову сірата. Яшчэ са снежня року божага тысяча семсот васемнаццатага. Калі Карпач кашу заварыў. Дваццаць шэсць год мінула. Не, меней. Нашы загінулі праз тры гады. Ох, божа! А мой нябожчык як напрошваўся на бяду. Гэта ж яны яшчэ ў шэсцьсот дзевяноста шостым харугву Агінскага гетмана пабілі.

Вашчыла. Слаўная была справа.

Агна. Добра, што Васіль нявесту тут сустрэў і зараз тут і застанецца. Зараз ехаць небяспечна. На дарогах ловяць людзей. Што гэта будзе? Адзін воўк здае староства на водкуп другому. Рабуюць простых. Гора!

Вашчыла. А чаго гэта вы са мною так адкрыта, сястра?

Агна. Бачу мазалі на вашых руках... Не, хай ужо зараз тут сіроты мае.

Далятае песня. З “сіроцкіх вясельных”:

А хто ж там каля рэчанькі гукае? Малады малойчык, Маладая дзеўка свайго татачкі шукае. – Ды прыйдзі, прыйдзі, мой ойчанька, блізенька, Паклонімся табе тройчы ды нізенька. – Не прыйду, маё дзіцятка, не прыйду, Не прыйду, маё роднае, не прыйду. Дзіцятка маё роднае, Хай цябе бог гадуе, Долю, шчасце гатуе. Ой, не магу я ўстаці Да свайго родна дзіцяці: Сасновы дошкі сціснулі ножкі – Не скрану, Жоўты пясочкі засыпалі вочкі – Не ўзгляну. Шэра каменне лягло на грудзі – Не ўздыхну. Ды злажылі ручкі на шчырым сэрцы – Не здыму [1] .

1

Калі актрыса ведае лепшыя “сірочыя вясельныя” ці такія, што лепей кладуцца на яго голас, яна мае права, нават абавязана выканаць іх замест прыведзеных тут.