Ол т?гэн уораана…

– Оттон ол бэргээни эн тбр ким кэтэрдибитэ эбитэ буолла?! – Марыына суос-сымыйанан мунаарбыта буолла. – Ыксалы б…

Дьулусхаан буруйдаммыттыы кэтэин куучур-хаачыр тарбанна.

Чэй иэн бурулата олорор Миитэрэй ону иилэ хабан:

– Оттон били муултуктарбыт-киинэлэрбит атахтанан куотан хаалыахтара турдаа эбээт. Бу кии аны кэтэин тээ тарбаары гынна. Чэ, кэл, хата, итинник л-тиллэ лэлиир кмлччбн, ньымааттаа таарыйа, кэмпиэтинэн кндл оустахпына сатаныыы, – дии-дии хаадьылаан мчнээтэ.

– Ити кии бгн эйигиттэн крдлээх кэлэн турар. Миигиттэн ыйыталаа сатаабыта да… – Марыына илиитинэн сапсыйан кэбистэ. – Туа мэлигир. Онон, Миитэрэй Ыстапаанабыс, Дьулуу крдтн истээр эрэ. Мин хотоо таыстым.

– Дьэ эрэ, доор, ол туох крдлээххин? – Миитэрэй саалаа алтахтаан киирэн, дьыбааны ойоолуу турар кириэилээ дьобуччу тстэ. – Итиннээи уоту саба тутан баран, манна кэлэн олор.

– Учууталбыт Инаара Дьууровна Дьыл оуун туунан дьоутуттан билэн кэлээри диэбитэ. Ону эбэм Миитэрэй Ыстапаанабыстан ыйытаар диир дии, – уол мин онно сыыаным соччо суох диэбиттии, тннгнэн боруктуйан эрэр таырдьаны крлээбитэ буолла.

– Чэ, оччоо иит, – оонньор бра уотун арааран тас гыннарда, – маннык кэпсэтиини имик-самыкка олорон ыыттахха тиийимтиэ буолааччы. Бу номоу мин эмиэ эн курдук уончалаах сылдьан истибитим.

Хас сыл аайы саа кэлэр дьыл анал оустаах буолар дииллэр [1] . Ол оустар бары ыраас хаар курдук мап-маан, сири сиппийэ сылдьар уун тлээхтэр . Кн уота тлэрин быыыгар, хаар кыырпаар кылабачыйа оонньуурун курдук, кии хараа саатар гына сытыытык клмрдр, дьиримниир эбит, ол иин кинилэри кннр кии ханна да, хаан да илэ бэйэлэрин таба кр илик. Ол тымныы тыыннаах кстбэт оус кутуругунан оонньоотоуна, халлаан оройугар диэри араас нх сардаалар сырдьыгыныы-сырдьыгыныы сырсаллар эбит. Оттон, атыыр оус мр-мр буору хаарын курдук, хаары хаан буранаттаына – хаардаах тымныы силлиэ ытыллар, сылайан сыттаына, тохтоон уоскуйдаына – сылаас, сымнаас кннэр кэлэллэр.

1

Дьыл оуун туунан Анатолий Кривошапкин суруйуута «Туймаада» хаыаттан ылан туанылынна, киниэхэ бара махтал.

Кн кэлиитэ хоту диэкиттэн хонон, сайыы от-мас быыыгар саан-хоройон, сииккэ-симэххэ силигилээн, нааа хойдубут быртаы-быдьары, н-кйр тымныы тыынынан тоортоон, аара баралларын, олус дэлэйэллэрин уодьуганныыр аналлаах эбит. Биир ыйга бу оус биир саастанар, икки ыйга икки саастанар. Алтынньы ыйга алталаах аарыма оус буолар, сэтинньи ыйга ситэн-хотон сириэдийэр. Ахсынньы ыйга аам-даам тымныыны тэрэн, тохсунньу ыйга тоуттаас тымныыны туругурдан, сири-дойдуну сиик н кэриэтэ ыбылы тоороору, нэр нээйини имири эээри хаайар эбит. Ол курдук улааттаын аайы улам киэ-наара холлон, киэбэ-быыыта тырыттан, майгыта-сигилитэ алдьанан иэр кэмэлдьилээх эбит, бу оуу баара.

Хас биирдии дьыл бэйэтин аналлаах оуа бднрнэн, тыйыс тымныы тыынын иэринэн илдьэ сылдьар муостарын улаханынан уратылардаах буолар . Сороор сбгэр соус бд, уун хороор сытыы муостаах, сороор аара бд, ураа-лакыр муостаах. Онтон тутулуктаах буолар эбит, сыл устатыгар тымныы т кскэ, т ууннук тэрэ.

Миитэрэй болойуоунан болойон, дьыбааны кытта дьыбаан буолан ньим барбыт уолу кэрэхсээбиттии крн аарда (сс дааны былыргы, устар ууну сомоолоон сээргиир тобоо баар эбит ээ!) уонна, бытыгын имэринэ-имэринэ, сс ордук итийэн-кутуйан, салгыы кэпсээн доллоутан барда.

– Дьэ, ахсынньыга-тохсунньуга нааа барар, туалыырын оннугар иэдээн эээрдэнэр Дьыл оуун дьаайар кыахтаах аан дойду рднэн суос-соотох кс баар – ол Хоноо Хоуун. Дьылалара буолан, оустар: «Хонор-сытар сирбитин Хоноо таба тайанан хоолдьукпутун толкуйан, суорума суоллуо», – диэн мэлдьи куттанан к, сир уларыта сылдьаллар эбит. Онтон сылтаан, тымныы сир-дойду рднэн хаан да эриэ-дэхси буолбат. Ол даа буоллар, Хоноо Хоуун Дьыл оуун то суолун тордоон, хардыылаабыт суолун хайан, тохсунньу бттгэр булан ылар уонна эккирэтэ сылдьан лт кулаан барар. Онуоха оус, охсулуннаын аайы муоа доргуйан, кыыырбыт-абарбыт омунугар тбтн быа илгииннэин аайы тымныы ордук сэтэрээн-кыйыдыйан ылаттыыр. Биир муоун туура дайбатаат, хараанан хаххаланан, туманынан дугуйданан, мчч туттаран, саан-бгэн хааллаына – тымныы аырыс гынан сымнаан ылар, оттон Хоноо тооостоох тгэн биэрбэккэ, биир кэм кйэ кт сылдьан кулаабытын курдук кулуу сырыттаына – иккис муос булгу охсуллуор диэри тымныы кыратык млтр эрэ курдук.

Иккис муос тостубутун кэннэ иккиэн дааны, тыын ыла тээри уоскуйан ылаллар, оус кыаа ахсаабыта таайан, тымныы налыйан барар. Ол даа буоллар, олунньу бттэ быаарыылаах киирсии буолар. Онно эмиэ биллэ тымныйар. Бу бг курдук. Бгн-сарсын Хоноо Хоуун Дьыл оуун моонньоох баын быа охсуохтаах. Уонна: «Ктр-срэр сиээ, н-кйр тэтэ буол, былыкка бытан, сииккэ симэлий!» – диэт, аналын толорбут кии быыытынан, кс-сэниэ ылына буоллаа буолуо, баран хаалар.

Оттон моонньоох баа быстыбыт оус кдй кхс хаалан, срээ тэбэрин тухары дрн-дрн тыынан крдргр, оччоо хабырыттаас хатан дьыбар тэр. кдй кс баранан истэин аайы, тымныы аргыара намтаан иэр. Оус этэ-сиинэ бпптн, тириитэ лт сытыйан илдьирийбитин бэлиэтэ – оус ттн хооото хаар рдгэр тордох буолан ыыллар. Тордох тстэр эрэ хаар аыйах хонугунан ууллан бтэр. Тордох, кии чугааатаына, кулахы курдук бырдаалыыр буоллаына, хаар олус кскэ, дохсуннук ууллар. Дьэ, итинник. Эн букатын дааны утуйан хааллы дуу? – оонньор братын тттр холбоон эмиэ тас гыннарда.

– Ама, утуйдаай?! Оннооор мин тмгн эрэ баттаа киирэн, улаханнык хомойбукка дылы буоллум, – оох иннигэр олоппоско олорор Марыына саа тааарбытыгар эдэрдээх-кырдьаас соуйан ходьох гына тстлэр.

Биирдэрэ уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээбит омунугар, атына ол абылаар куустаран, бтн кии киирбитин букатын да йдбкк хаалбыттар.

– Суох, мин отой да утуйбатым, – Дьулусхаан тл биэрдэ, – мин Хоноо Хоуун курдук буолуом этэ…

Онтон эппититтэн кыбыынна быыылаах, ойон туран, бэргээтин-сонун трэ харбаата да, таырдьа тилир-талыр гынан хаалла.

– Соун-соун кэт! – кэнниттэн Марыына кыл мчч хаыытаан эрэ хаалла.

Оттон кириэилээ тимиччи тэн, тннг тонолуппакка одуулуу олорбут Миитэрэй аан диэки хайыан хатааын чолбонун кэриэтэ сып-сытыытык чолбоодуччу крбтгэр харахтарыттан кх сарпа сараадыйан тахсарга дылы гынна.

Марыына Миитэрэй Ыстапаанабыс хараа маннык уоттаммытын, бадаа, уонча сыллааыта ракеталар тобохторо бу кинилэр улуустарыгар тэрин утарар миитиэ крбтэ. Онно схптэ аай: бу нууччалыы саарара ырааын, бу толлубатын! Оттон ол миитиэ Дьокуускай эрэ тойотторо буолбакка, муутуур Москубаттан тиийэ бааллара эбээт. Бэл, генерал чыыннаахтар кэлбиттэр дээллэрэ. Кырдьаас онно туох баар уордьанын-мэтээлин кэтэн тиийэн, салгыны уа-хаас хаыйа-хаыйа, тыл этэн хабылыннарбытыгар анараалар да с крбттэрэ-истибиттэрэ быыылааа. Оччотооу Ыстапаанабыс ууоа-ииээ бд билиитигэр холоонноох буолуо дуо?! Дьиктитэ диэн, сс уонна хаан эмэ мэтээлин-уордьанын кэппитин Марыына бу диэн соччо йдбт да эбит.

– Хоноо Хоуун таара тээ буоллаа эбээт… – Миитэрэй, арааа, Дьулусхааа анаабыт тыллара хойутаан да буоллар, суптугур уоуттан мчч ктн тахсан, салгыа тараан-уостан хааллылар.

2

Миитэрэй уута кэлбэккэ эргичинии сытта. Этэ-сааа аыллан, й-санаата уйууйан, бтнн кулгаах буолан хаалбыкка дылы. Оттон таырдьа тыал тыаа-ууа срдээх, бэтэрээнэн кии сытта да утуйуох курдук буолбатах.

Баччаа мас хаардыыр тыал булгуччу тээччи эрээри, быйыл халлаан хаааытааар да ордук кыйыдыйбыт. Уопсайынан, кн-дьыл уруккутугар холооно суох. Дьэ, хаан кыын оройугар тыалырбыта баарай?! Оттон билигин ахсынньы буоллун – тыал, тохсунньу буоллун – тыал, тыал да тыал… Бэл, бу бгн кэлэн, Миитэрэй срээр-быарыгар кытта тыалырар курдук…

Урут Баыкка оонньор (ол оччоо билии миигиттэн биллэ эдэр буолуохтаах!) «аракыаталарынан халлааммытын тэитэ ытыалаан кн-дьылы буккуйдулар» диэн айманарын эмиэ да сонньуйа, эмиэ да бэркиии истэрэ ээ. Ол бэйэтэ билигин ракетатааар буолуоу ктрх курдук… Кими эрэ кмн эрэргэ дылы, сынылыйан-онолуйан тэн…

– Миитэрээй!!!

Бай да, ити ким ыырарый?! Ньукуус куолаа дии… Урут сайын эрэ ыырар буолара эбээт?! Билигин кыын буолбатах дуо?!

– Миитэрээй!!! Миитэрэ-эй!..

Тоо дуораана бэрдэй?!