Ол т?гэн уораана…

Ол харахтар туох санаанан сыдьаайбыттарын Миитэрэй бу билигин да кыайан быааран этэр кыаа суох. Арай далга да баппат далай акаарытык быыыламмытын тута сэрэйбитэ.

Ньукуус ойон туран, хаарын да тэбэммэккэ, аттыларынан Лэгэнтэй оонньор сыаралаах атынан сиэллэрэн иэрин сырсан тиийэн ыстанан кэбиспитэ уонна эргиллэ биэрээт, бырааайдаан, бокуойа суох далбаатыы олорбута.

Оттон мин тугу да улаханнык йдбккбн, оннук даллайбытынан суол ортотугар туран хаалбытым. Ньукуус оннук далбаатаабытынан суол тоойугар киирэн спптгэр, дьэ, биирдэ йднн, сири умса крбтнэн баран иэр Даайаны сырсан такычахтаммытым.

– Ити-ити… Тоо ээ?! – аылаабыт омуммар бопторон ылбытым.

Даайа миигин атаым тумсуттан эээ диэри олус бэркиээбит хараынан крн тааарбыта:

– Ньукуус таайа Хотоороп туунан букатын истибэтэх муу эбитэ дуу?! – уонна суумкатын эи тардан ылаат, ср эрчимнээхтик иннин диэки хаама турбута.

Мин буоллаына, эмиэ даллайбытынан туран хаалбытым. Даайа уонча атылы оороот, миэхэ хайыспыта уонна:

– Миитээ, ити муураах тиити бырахпат буолаар. Ити кэрэх мас ээ, – диэбитэ.

Итини кини сибигинэйэ былаан эппитэ гынан баран, мин тоо эрэ олус чуолкайдык истибитим. Арааа, уоа хамсыырынан крн, срэхпинэн сэрэйбитим эбитэ дуу, хайдаа дуу. Дьэ, билбэтим.

Оттон Хотоороп туунан ол да сахха хайдах тугу да билбэт буолуохпунуй, билэн б буоллаа дии. Дьонум дьиэ иинээини-таынааыны ибир-сибир кэпсэтэллэрин кулгаахтаах аата хайаан истибэт буолуомуй?!

Хойутаанаптар удьуор олохторо – дэриэбинэттэн с кстх сиргэ сытар Бакамда сыыытын хотугулуу-араа ттгэр баар кыра хоннох оото. Ситинтэн рс диэки барыыга балтараа-икки биэрэстэ кэринээх сиргэ Арыылаах диэн алаас сытар. Ол – Хотоороптор олохторо.

Ньукуус таайа Хотоороп Дьгр бэйэтин кэмигэр улахан рэхтээх кии дээллэрэ. сс Бтн Сойуус ыстаарыата диэн бочуоттаах ааттаммыт Михаил Калинин кыыын дуу, аймаын дуу билсэ сылдьыбыт диэн кэпсэтэр буолаллара. С-махтайыы кытаанаа этэ. Лев Троцкай кинини хайаан, санныттан таптайбыта диэн эмиэ сири-буору аннынан сээргээр этилэр. Саха АССР наркомугар тиийэ лэлии сылдьыбыт кии. Онтон эмискэ «тороскуус», «норуот ст» аатыран хааллыбытын туунан дьулаан сурах тараабыта. Итинтэн сылтаан, чугастааы дьон Хотоороп аймахха сыыаннара, мин оччотооу оотук харахпынан крбэр, соччо уларыйбатаа быыылааа. Ол да иин буолуо, мин история уруогар кэпсэтэр «тороскуустарбар» Хотоороптору отой да дьрэлии санаабат этим.

Эгэ кэлэн, «тороскуус» аймаа, «норуот стн сыдьаана» сэбиэскэй рэх кыатыгар киирэрэ элбэх уустуктардааын, ону ааан, трт да сатамматын хантан сэрэйиэмий?! Оо бчх буоллаым ээт…

Итини барытын дьиэбэр тиийэн, ийэбиттэн мллэ-мллэ, убайбыттан ыйыталаан балайда удумаалаппытым. Оттон рабфакка рэнэр сылларбар дьэкэтик йдбтм. Ол кэннэ Кн Ыстаалын «сын за отца не ответчик» диэн этиитэ дьи олоххо кэлэн, букатын тиэрэ эргийэн тахсыбыт тбэлтэлэрин Миитэрэй бэйэтин уу хараынан крд ини, крбт ини. Дьон да, олох да араас буолар эбит этэ…

Ол барыта кини долоойугар бэрт хойут тиийбитэ.

Сарсыныгар Ньукууска сыыа тахсыбыт диэбитигэр, киитэ сапсыйан эрэ кэбиспитэ. Ити итинник хаалбыта…

* * *

Оттон кинилиин Дьокуускайга учуутал рабфагар рэммит, пединститут икки мэндиэмэннээх мас уопсайын хоугар бииргэ олоро сылдьыбыт, кэлин улахан суруйааччы буолбут Соппуруон Алаастыырап бэйэтин кэпсээнигэр Ньукууу Тулааынап диэн араспаанньалаабыта эмиэ дьикти ээ. Тулааынап, Тулааын… Ол аата, ким эбэтэр туох эрэ тулааына, тирээ диэн йдххэ спк дылы. Дьиэр, Ньукуустаах Мандаараптар диэн этилэр буоллаа дии. Оттон Миитэрэй тоо эрэ Тытыгынаайап буолан хаалбыт этэ. Тоо? Бу кэлэн йдтхх, соччо чгэйэ суохтук ииллэр араспаанньа быыылаах. Тытыгынайбыт буолан… Ону Алаастыырап тыыннааар йдн ыйыппакка хаалбыт эбит. Соппуруон обургу туох эрэ тгэх санаалааа чуолкай. Миитэрэй ол сахха итиннэ суолта биэрэн, соччо толкуйдуу сатаабатах да буолуохтаах. «Кэпсээн суруйарбар эн тбэлтэин туанабын дуо?» – диэбитигэр улаханнык утарса сатаабатаа. Хайыы йэ кэпсээн бтэн баран, тугу чымаарыстаныа да этэй, дьиэ баара?! Оо, онно Алаастыырапка србэччэ сыл сгээр оостон, быа ааллара сылдьыбытын тоу тэбээн баран, чэпчээбитиэн эриэхсит?! Таараны итээйээччилэр олохторугар исповедь хайдахтаах курдук дири суолталааын онно кэлэн дьэкэтик йдбтэ.

Соппуруон кэпсээнигэр, биллэн турар, эбии-сабыы элбэх. Уус-уран суруйуу буоллаа… Холобур, Миитэрэй ол бэстилиэтин элбэрээгин тл тардыбыт кырыыстаах тгэнин туунан кимэ да, хаан да кэпсиир санаата суоа. Эгэ кэлэн, ону Ньургуа ханнааы санаатынан этиэ этэй?! Туох диэн?!

Ол да буоллар, Миитэрэй кэнники кэмэ тоо эрэ ити кэпсээни хос-хос ылан ааар мээтик буолан хаалла. Сырыы аайы сааттан ааар курдук, сырыы аайы срээ сааттан хааннааынан ытыыр… Кэпсэээ буоллаына, ардах тэр да тэр… Оттон Соппуруон рк куйаас сатыылаан турар кэмигэр сылдьыбыта… Миитэрэй ону илэ-чахчы йдр. Ымпыгар-чымпыгар тиийэ.

Алаастыырап тыа сиригэр от-т лэтин сырдатар матырыйаал хомуйа тахсыбыт буолан, сири-дойдуну кэрийэн, кини отуулана сытар ходуатыгар киээлик биирдэ тиийэн кэлбитэ. «Брн эрэ буолбатах, суруксуту эмиэ атаа аатар», – дии-дии, барбах будьурхайдыы курдук баттаын ртэ анньына-анньына, харахтара чаылыан, мылаллан турара букатын бу баар. Кырдьыга да, билбэк-кэ-крбкк тугу суруйуоуй?!

Аараттан холкуос бэрэссэдээтэлин кмскээн, дэлби ркнйэн кэлбит этэ. Инструктор уол: «Райком быгыыы быаарыытынан сиилэстиир кх маассаа анаан кукуруза ыыллыахтаах бааынатыгар бурдугу ыстарбыккын!» – диэн сэрииттэн мас атахтаах кэлбит Маппыайабы тыыннаахтыы тутан сиэх курдук . Бэрэссэдээтэл: «Басты бааынабыт, бааам бурдук н, оттон кукуруза нэрэ саарбах», – диир эбит. Соппуруон: «Киин бэчээттэн крдхх, билигин с-трт сыллааыта курдук кукурузаны булгуччу ыарга сорудах суох, бастаан агротехниканы быаарыы наадатын туунан боппуруоу ордук кскэ ктллр», – диэн арыычча алы гыммыт.

Эр бэрдэ кэиитин биир иит «Москуобускайы» клтэйбит араас тирии бартыбыалыттан кылбатан тааарбыта. Оччону крн туран, мин аатырар Кэбээйи соботуттан итэээ суох эмис уонна бд собону лэн лэигирэтэ да, мииннээн бидилитэ да охсубутум. Сирбитин-уоппутун алаан-аатан баран, арыгыны с ылтаын куруускаа фроннааы гэспинэн киллиргэччи кутаттаабыппын киим дьиктиргии крбтэ. Киллиргэччи куппуппун буолбатах, с гына ллэрбиппин.

– Тому парню, – диэбитим.

– Сп-сп, билэбин уонна йдбн!

– Суох-суох, эн билбэккин да, йдбккн да… Бу Ньукуус киэнэ… – Соппуруон олус йдрд туттубутуттан кыыйан, мин хадьардаан ылбыппын бэйэм да йдбкк хаалбытым.

– Ханнык Ньукуус?

– Кэлин кэпсиэим… баар… Чэ, крснэн!

Биир тыынынан хантас гыннаран кэбиспитим. Соппуруон барбах омурдубута:

– Мин итинник кыайбаппын.

– Баалаабаппын. Итинник иэр тууттан номоххо

киирбит наркомовскай н ааыахха наада…

(Кырдьыга да баара, арыгыны иии бииги дойду дьонугар ордук сэрии кэнниттэн сытайан турбута. Ол иннинэ да дьон син трн-лн олордоо эрээри, билии курдук буолбат этэ. Оччоо итириксит диэн да суох буолара…)

Салгыы к-дьаа бииргэ рэммит кэммитин, оолорбутун ахтан барбыппыт. Кии хаан да баары, бгн ситэ-хото сыаналаабат гэстээх ээ, ааспытын кэннэ санаатахха – барыта кэрэтийэн, кндтйэн кстр. Ол – кии уйулатын биир уратыта буоллаа. Онон, бииги дааны, этэргэ дылы, спт тэстэн, тимэхпит сллн, уруккуну-хойуккуну кэпсэппиппит. Салгыы дойдубут олоун, ыытыллар политика да тула санаабытын ирэ-хоро тэбэспиппит. Тэбэспиппит да буолан, ксн мин куолулаабытым. Оттон Соппуруон ордук лллбт собону сиэн лыбыгыратарыттан ордубатаа. Ахтыбыта оччо этэ. Уопсайынан, кии трбт аын кндргэтэр да буоллаа. Ордук сааыран, этэргэ дылы, кэннэ уаан, иннэ кылгаан иэн. Бэл, Саха сириттэн бастакы генерал Притузов уонна суруйааччы Ньукулай Якутскай соуруу охтор ыарыыларыгар сытан, дойдуларыттан уулаах отону лбт мээ уутун курдук санаан лэспиттэрэ диэн буолар. Оттон атын хайаларыгар эрэ – бадаа, улахан учуонай быыылааа – кыайан дойдутуттан ыыттарбакка, ханнык эрэ атын сир отонунан солбуйбуттар, ону амсайан крн баран: «Суох, бу Саха сирин отоно буолаахтыа дуо?!» – диэн баран, тттр анньан кэбиспитэ . Дьэ, ону кини хантан биллэ?! Отон эрэ барыта биир буолуон сп курдук буолбатах дуо?.. Оннук буолбат эбит, кии ханнык эрэ битинэн «бу дойдум киэнэ» диэн син биир араарар. Трбт дойду сыта-сымара, амтана кии этигэр-хааныгар оннук дириник иэн сылдьар эбит ээ…

Онтон отууга киирэн, эмиэ ону-маны баллыгыраа сытан, Соппуруон эмискэ баайы ыйыппыта:

– Миитэрэй, эн миигин соччо эрэммэккин дуу, быыыта?..

Итини мин улаханнык сргл да, слрг да истибитим. Ттн да иин устудьуоннуур сылларбытыгар мииммитин балайда иистэхпит дии. Билигин срдээн-кэптээн кэпсэнэр политическай репрессия сылларыгар. Оччолорго сэбиэскэй дьон, тутуллубакка-хааллыбакка да сылдьан, бэйэ-бэйэлэрин хобулаан млйннэн донуоу – сн, тыллабыры диэххэ сатала суох – суруйбуттара диэн билигин ааастык суруйаллар уонна кэпсииллэр. Аны кэлэн, чыха атын кэмэ олорон эргитэ санаатахха, хайдахтаах нэгэй быыыный?! Кии сс «хоту ыаллар» тимир кыпсыырдарыгар тбэспиттэр тустарынан этэ да барбат. Ол эрэйдээхтэргэ тээтэхтээи да суоллары суруйтарбыттара чуолкай. Оттон атыттар?!

Дьолго, пединститут уопсайыгар кинилиин бииргэ олорбуттар ортолоругар оннук дьаабы быыы тахсыбатаа. Онон Соппуруон инньэ дииригэр ханнык да трт баар буолуон сатаммат курдуга.

– Куорат мааны киитэ хайыаый?! Тыа учууталын атаастаан эрдэи, – диэн хаадьыга кубулутуохпун санаабытым да, киим кырдьык-хордьук ыйыппыт буолан биэрбитэ.

– Суох-суох, Миитэрэй. Мин чахчы инньэ дии санаатым.

– Бай, ол тоо?!

– Ньукуус туунан кэпсиэххин баарбаккын дии…

Соппуруон обургу, кр, итинник олуйан турар. Сп ээ, хайа булчут кыыл субу ктээн ааспыт буруолуу сылдьар суолун таба тайанан баран, сонордоспот буолуой?! Суруйааччы да араас мыыдараы-албаы туттан сойуолаар кыыла диэн ураты тбэлтэ, сонун тиэмэ буоллаа эбээт.