Ол т?гэн уораана…
Шрифт:
Оччо олуйтаран баран, хайыахпыный, кэпсиирбэр тиийбитим. Ол гынан баран, Соппуруон суруйбутун курдук отууга буолбакка, кутаа таыгар олорон. Иирдьэ сытан кэпсиэхпин, санаабар, ким эрэ отуу кэтэиттэн ииллииргэ дылыта.
Тахсан, хайыы йэ умуллубут кутаа клн бураната булкуйан, аыйах барбах кылахачыйар кыымнары буламмын рэн сирилэппитим. Итиирдик балайда бадьыыстаспытым да, Соппуруон бэрт тулуурдаахтык кэтэспитэ. Дьр биир да тылы саарбатаа. Арай, отууга киирэн, ырбаахытын иилинэн тахсыбыта. Бастакы омунугар, истэ охсоору, маайканан эрэ кылбанаан тахсыбыт этэ. Т да сайын буоллар, тн аата тн, син дьагдьайдаа буолуо.
Кутаабын соруктаах аайдык схсйэн баран, ччк рдгэр быыы килиэбинэн саба ууруллан турар ылтаын хомуллубуттаах куруусканы ылбытым:
– Хайа, Ньукуус, испэтэххин дуу?! Сп ээ, бэл, наркомовскайы испэт
Соппуруон син биир «мыык» да диэбэтээ. Мин, булгунан кэбиээри, сылтах крдрбн сэрэйдээ.
Оттон мин килиэппин сытыраан ылаат, харахпын быа симэн, чочумча олорболуу тсптм. Куолайбын хатыылааынан хайы салаан киирбит арыгы уота сыыйа эппин-хааммын сылытан, биир гына тараабыта. Хайдах эрэ бэйэбин эмиэ уоттаах-кырыктаах атаакаа киирэн иэр курдук санаан аарбытым уонна кэпсээн барбытым…
Хайдах баарынан… кырдьыгынан эттэххэ, хайдах йдрбнэн…
Суох, ааастык кэмсинэрин кэмсиммэтэим. Хомуньуустуу йдх-санаалаах этибит буоллаа…
Оттон билигин Миитэрэй хомуньуустуу й-санаата суох дуо?.. Билиэтэ баас баарын баар, туттарбатаа… Ол гынан баран, совхоз партийнай кэмитиэтэ ыыллыаыттан усунуос да тл илик уонна бтэик быыбар иннинэ ыырбыт мунньахтарыгар да эмиэ барбатаа. Онон Миитэрэй хомуньуус дуу, хомуньуус буолбатах дуу диэн боппуруоу айбыт бэйэтэ билэр. Билигин кини киирбит Сэбиэскэй Сойуус Коммунистическай партията суох, ыспыттара. Ону киниттэн ыйыппатахтара…
Уонна л-тиллэ кмскээбит модун Сэбиэскэй Сойууа да, сахсайбыт мас уааттан тимир уобуруччутун сулбу охсубуттуу, кии сымыйаргыах, крх бэтэрээ ттгэр ыыллан-рэллэн хаалла…
Уулаах, л уааттан уобуруччутын си-дьгээр ылбаккын, кыаллыбат дааны…
Оччотугар сэбиэскэй дойду кураанах, иччитэ суох, кдй кхс эрэ турбут буолан тахсар дуо?!
Миитэрэй илиитин иминэн харбыалаан, эрдэ бэлэмнээн уурбут чэйдээх чааскытын ылан, рсптт иэн киллиргэтэн иэн киэр аста.
Бу хаан стэр кырааска амтанай?! Сарсын Дьулуу соруан, муус киллэртэрдэинэ сатаныыы. Сайын Даайа хантан эрэ булан аалан, буочукаларын соппут кырааската, дьэ, кыаын ылаары гынна. Аынньата тллр ыксатар. Кыыа бэйэтэ амтаны билбэт. Тэйэн талымастыыр дии саныыр быыылаах. Мэлдьи сотон-сотон кэлбит кырааскам диэхтиир да, дьэ, билбэтим. Итээтээри, кырааска баакатын кытта киллэрэн крдрр этэ да, суруга-ойуута биирин иин хаачыстыбата чыха атын дойду ээ, быыыта… Тас киэп уонна ис хооон мэлдьи бэйэ-бэйэлэригэр сп тбээллэр диэн буолбат ээ бу орто дойду очурдаах-чочурдаах олоор…
Ып-ыраас кылыгырыы срэ турар дьктэ уутун испит кии баар ини… Ып-ыраас…
3
Алаастыырап дооро Миитэрэй Хойутаанап тус олоуттан кэпсээбит тгэнин улаханнык с истибитэ. Булан-булан тбэспитин эбитин. Кии букатын итээйиэ суоун курдук. Арай кинигээ-киинээ итинник тоооуу, сп тбэии баар буолар ини, оттон… Ол эрээри бары суруйааччылар, киинэ айааччылар да уобарастарын уонна сюжеттарын дьи баар олохтон сомсон эрдэхтэрэ эбээт. Олоххо кии хаан да йбэтээ-ахтыбатаа баар буолан соутааччы. Хас ммт кн ол иин сонун уонна хатыламмат кэрэ. Бээ, ханнык эрэ биллиилээх фантаст суруйааччы «олохтон ордук баай фантазиялаах тугу да билбэппин» диэн эппиттээх буолуохтаах этэ ээ. Бадаа, Жюль Верн этэ дуу. Таыччы умнан кэбиспиппин. Букатын манна, бэрт чугас, кыланыыр курдук да – таба туттарбат. Кии толкуйа диэн бэрт дьикти кыыл. Оттон дьылата диэн… Т тыа буоллаа.
Дооро тылыгар т да кэмсинэбин диэбэтэр, уйулата улаханнык оонньуур эбит. Ол саатыгар-иэтигэр, туттуутугар-хаптыытыгар ырылыччы сурулла сылдьарга дылы. Эмээхсинин кытта сыыана да тоуй соус быыылаах. Бастаан дэриэбинээ кэлбит киээтигэр тиийэн, Миитэрэйи ыйыталаспытыгар:
– Ханна сылдьарын мин билэр бн дуо? Сайын кэллэ да, маар тгэин булар кии баар дии, киниттэн ордук отчут суоар дылы! – диэн с-саа буолан кынтаарынаабыта.
Олоор итинник ыарахан, соумар суоллары крсбт киини кытта бииргэ олорор кытаанаа биллэр, ордук ол кии йн-санаатын бтнн атын дьахтар баылаабыт буоллаына. Сэрии ыар тыына кии этигэр-хааныгар иэн хаалар адьынаттаах, ордук инники кирбиигэ сылдьыбыт, илэ-бодо сэймэктэспит кииэхэ. Оннук дьон ксгэр хааннара алдьанан туох да энчини сгн
истибэт буолан хаалаллар. Эбиитин дойдуларыгар хаалбыт оолоро-кэргэттэрэ, аймахтара суорума суолламмыт буоллахтарына…Соппуруон элбэх буойун ахтан ааардара эрэ хаалан кэлбит дойдуларыгар тус олохторо табыллыбатаын, иээччи буолбуттарын, трбт тлбэлэриттэн быралгы барбыттарын олус бэркэ билэр. Сорох-сорох ыал, холкуос олоо сэрии сылларыгар ол курдук айгыраабыта, эстибитэ. Ордук кураайы сирдээхтэр иэдэйбиттэр этэ…
Хор, оннук охсууну инчээй эттээх, сылаас срэхтээх эрэ барыта уйаахтаабат…
Бэл, олохо бухатыырдара адьарай аймаын кыайан-хотон баран, кыргыс кэмигэр сыстыбыт хара дьайдарын дьалбыйтараллар эбээт. Ол эрэ кэннэ биирдэ айыы дьонун кытта алтыар кыахтаналлар. Хаантан хаан алдьаныыта диэн кытаанах. Кии киини билбэт лгэрэ диэххэ сп. Соппуруон эмээхситтэр-оонньоттор бэйэлэрин ыккардыларыгар кэпсэтиигэ биир эмэ бэйэлэрин тбэлэрин киитин туунан «оо, барахсан сэриигэ барыан иннинэ т да оо этэ…» диэн эмиэ да аыммыттыы, эмиэ да хараастыбыттыы э тыыналларын син ииттэ ини, истибэтэ ини. Ити баас, туох да албына-ткэйэ суох, ис срэхтэн тахсыбыт тыллар буолуохтаахтар. Бэл, били сэрииттэн босхо кэлбит тасты убайа Байбааскы, кыратык холуочуйа тстэ да, ыллаан тахсар «Саллаат срээ» диэн ырыатыгар этиллэринии, ийэ оотун билбэт муа буоллаа дии. Бээ, ити ырыа хайдах этэй?!
Халанын аан дьиэтигэр киирдэ,Кырдьаас ийэтэ билбэтэ:– Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа эти,Хантан бу айаннаан иэин?– Оо, ийээ, – диэтэ, – эн уолу этим,Ол дьиэбэр эргиллэн бу кэллим.Кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон,Трбт алааспын, дьэ, буллум…– Эн уолу этим… – Алаастыырап саа тааарбытын бэйэтэ да йдбкк хаалла.
Оннооор кинини – инники кирбиигэ сылдьыбатах саллааты – ийэтэ барахсан хайдах крстэ этэй?! Ууох-ууоун барытын тутан-хабан крбтэ дии, ытамньыйа-ытамньыйа. Сэрииттэн лабааларын тонотон, эттэрин-сииннэрин сэймэктэтэн кэлээхтээбит саллааттары санаахтаатаа буолуо. Оттон ол илэ бодотун трппт ийэтэ билбэт буолуор диэри кэбилэппит кии йгэр-санаатыгар туох баас-чэр хааларын ким билиэ баарай?!
Онно холоотоххо, Миитэрэй хатат курдук кытаанах кии эбит. сс, буолаары буолан, биир тбээ улааппыт доорун тыыныгар турбут кии диэтэххэ… Чэ, баар, билбэккэ да ыппыт буоллун, син биир – ыарахан. Бээ, туох диэтэ этэй: «Биир куттас саллаат олоун сиэртибэлээин атын уонунан саллааттар олохторун быыыыгын, кыргыыы кэмин дьэбир сокуона оннук!» Итигирдик диэн, т да бэйэтин кырдьыгын тааарыннар, муура суох буруйдана саныыр быыылаах.
Толкуйдаан крдхх, гвардия капитана Хойутаанап дойдутугар эргиллэн баран, партийнай-советскай линиянан лэлии барбатах биир срн биричиинэтэ ити буолара дуу? Бастаан утаа обкомтан кытта кыачаалата сылдьыбыт сурахтаахтар, оройуоа с сэкирэтээринэн анаарылар. Муос-таас курдук аккаастаан кэбиспитэ дииллэр.
Сири-буору аннынан ииттэххэ, обком эппиэттээх лэитин улаханнык ргэппит . Ол – кырдьык Хойутаанап буочара. Итини Соппуруон урут дааны итээйэ истэрэ, оттон бээээи кэпсэтии кэнниттэн сс бигэтик йдт. Быаччы бэйэтиттэн ыйыппатар дааны.
Миитэрэйи ргэс соус ээ. Т да арыт ардыгар устудьуоннааы гэстэринэн бары-баллаччы хаадьыласталлар, сорох тгээ биир тылтан сылтаан харыйаны танары соспут курдук буолааччы. Оччоо эн кини иннин кстн турар тртнэн да ылбаккын. Бэйэтэ этэригэр дылы «с да чирэс, саллаат р чиккэс!» Кытаанах кии! Ол да иин, кэргэнэ этэринии, «коллегалара уоппускаларын кэмигэр Крымынан, Кавкаынан сылдьар кэмнэригэр рэх баыгар дьуоура сыттаа». сс оттообутун иин кэлтэгэй да кэппиэйкэни аахсыбат-ылбат ээ. Оннук хомуньуустуу йдх-санаалаах буолуо дуо?..
Бээээ Миитэрэй кэпсээн бтэн баран, хас да испиискэ маын тостурута охсон уматтыбыт бппрскэтин тардан, суптугар уоа ибигирии олордоуна, Соппуруон тоо эрэ Балыксыт Былатыаны санаан кэлбитэ. сс хайдах эрэ Николай Неустроев кини крн олорор лкрбт халлаанын уонна тимир курдугунан тыбыс-тымныытык мэндээрийэр клн ойуулаабыт диэх курдук санаан аарбыта. Балыксыт Былатыан тоо дьон-сэргэ ортотуттан дьалты барбыта буолуой?! Оттон Миитэрэй тоо сайын аайы соотоун оттуу тахсар? Манна туох эрэ ситим-сибээс, хоулаыы баар дуо?..