Отчаяние (на каз.яз.)

Бл тста «лкен Орда» ханы болып, Жнібек ханны кенжесі Ждек рпаы, Туке ханны бйбішесінен туан Болат отыран. Біра, бл бозкпе, ел басын біріктіріп жауа арсы оюды орнына, Орта жзді азулы руларыны таласынан аса алмай жрген шре-шре хан. зі кптен ауру, кп істі немере інісі Смеке атарады. Кіші жзді ханы — Абдолла слтанны баласы білайыр, лы жзді ханы Жолбарыс — білайырмен кесі бір, шешелері блек. Б да расында адірі блендей кшті кісі емес. Орта жзге кіретін алы Найман, Жоар хандыымен іргелес, з алдына жатан бір тайпа ел. Бларды басшылары — Сібір хандарыны рпаына жататын Бкей ханны шбересі Трсыннан туан ккжал брі Бара пен Кшік слтандар.

Бны алдында Тркістанды астана етіп, лкен Орда ханы боп Есімні немересі Жгірден туан Туке отыран.

Туке!

Ол кшейіп келе жатан Жоар хандыыны аза еліне те ауіпті екенін бірден тсінді. Сондытан да Туке Россиямен арым-атынасын жасартып, оан ара сйемек боп, бірнеше рет рекет еткен. Бір мы жеті жз екінші жылы-а скемен бекіністеріне аза елшілерін жіберді. Біра оларды жолай ойраттар стап алып лтірген. Содан он ш жыл кейін Туке арым-атынасымызды жндейік деп, орыс патшасыны арамаындаы Уфа аласына Тайымрын биді бас етіп елшілерін айтадан аттандырды. Біра Уфадан хабар келгенше, кп жылдардан бері сырат Туке бір мы жеті жз он бесінші жылды аяында айтыс болды.

Туке басынан талай айасты ткізді. Тркістан Сайрамды аламын деп алы олмен келген Бхара, оан, Хиуа хандарына ттеп бере алды. сіресе, Туке Жоар нояндарымен кп алысты. Бл айастарында ол немі ырыз елімен бірге болды. ырыз манабы Тиес рашанда Жоара арсы Тукемен бір сапта шыты. аза, ырыз арасында Туке хан мен Тиес манапты блмей, екі халыты достыыны бейнесі етіп, Туке — Тиес деп, осатай атады. Туке хан кезінде ырызды кп-кп ауылы аза ауылдарымен аралас, ндижан маайын, Шу, Шарын зендеріні бойын жайлады.

Сол кездегі азаты алыр билері — аракесек руынан шыан, отыздардан жаа асан аз дауысты азыбек, йсін Тле билер, з Тукені ордасына жиі келіп, ханны ел билеу ісіне арналан ататы ережесі «Жеті жарысыны» жазылуына кмектесті. Сонау Баянауланы жайлаан алы аржаса жататын Алтынторы руынан аты шулы аламанлы Темірали — Бар жырау жиырма бесінде з Тукені ордасына кеп, сарай аыны атанды. Туке хан алпыстан аса беріп дние саланда, бар аза аза ттып, ардатап оны ожа Ахмет Яссауиды мазарыны тбіне ойды.

лкен талас-тартыспен, азаты басты билеріні олдауымен Орта жз таына Есімханны екінші баласы, Жгірді інісі, Сырдаты немересі Керей слтаннан туан айып отырды. Туке ои алмай кеткен орыс кімдеріні слем хатын бл оыды. Сол кні-а ол Уфаа «шпу хатларыызды алып уанып алды» деп жауап айырды. айып немере аасы Тукені стаан жолын дрыс деп тапты. Сол жылы жаз тосанны аяында Тобыл аласындаы Сібір губернаторы Гагаринге Екешлы Бекболат би мен Брілы Байдулет асаалды бас етіп, елші жіберді. Губернатор а патша азама жеткізсін деп арнаулы хат жазылды. Бл хатта орыс елі бізбен мгі-баи тату болса екен, екі ел бірігіп, Жоар онтайшысына арсы шыалы, оан біз жиырма-отыз мы атты скер берер едік деген аза еліні туелсіздігіне зор маызы бар тілектермен бірге аза саудагерлеріні Тобыл аласына келіп сауда жасауына рсат срады.

Бекболат пен Байдулет асаал губернатора: «аза жігіттері орыс алаларына тимейді. Ал тиер болса, олара лім жазасына дейін шара олданылады. Керек десеіздер, ондай адамдарды стап алып, Тобыл аласына жргізуге бармыз», — деген ханны ауызша слемін де жеткізді.

Мндай хат азан мен Уфаа да жолданан. Гагарин айып ханны хатын Петербургке жіберді. Сенат аза ханы мен халыны тінішін шын ыыласпен арсы алды. Бан Бірінші Петр патша да осылды. Тек бірігіп Жоар онтайшысымен соысалы деген айып ханны тілегін абылдамады. «аза жрты бізбен дос елдермен соыс ашпай, тату-ттті тру керек», — деді. Ал айып хан аза халыны туелсіздігі мен жер-суын сатап алу шін, кншыысы мен отстігінен ысып келе жатан жауларына ттеп беруді жолы — Россияны кмегіне сйену екенін есінен шыара алмады. сіресе, мндай шешімге келуге бір мы жеті жз он жетінші жылы Аякз зеніні жаасында ткен рыс себепкер болды. Бл рыса айып пен білайыр бірігіп шыан. Екі жатан отыз мыдай скер атысан. аза олы Сыбан Раптан скеріні осы бір блігіні зінен жеіліп ала жаздаан. Бл рыс Сыбан Раптанны аза скеріні андай кйде екенін білудегі елеулі кш жмсаан алашы барлауы еді.

аза еліні жадайын дрыстап тсіну шін, Бірінші Петр патшаны бйрыы бойынша, Сібір губернаторы Гагарин аза жеріне Борис Брянцев басаран арнаулы елшілер шыарды. Бл елшілер тобы 1728 жылы Ккек айыны бесі кні Жайы жаасындаы Кіші жз ханы білайырмен, жаз тосанны алашы айыны жиырма бесі кні Тркістандаы Орта жз ханы айыппен кездесті.

аза жеріне жеткен елшілер е алдымен, бл арада сауда-саттыты молайтуды сан жолы бар екенін ты. аза даласы арылы Азияны лы мемлекеттеріне, сіресе, ар жаында жатан ндістана ол созуа болатынын крді. иял анатты Бірінші Петр патшаны да кткені осы еді. Ол Азияны лы мемлекеттеріне жол ашу — Россияны дние жзіндегі е діретті патшалытарыны атарына осылуы деп ынан. бден кшейіп алан жне зіні лы патшасы «аспана шапшытан» Россия бл кезде Англия, Франциялармен атар баса елдерін отарлау бсекесіне молынан кіріскенді. Біра аза даласы мен Орта Азияа Россияны келуі — отаршылы саясатыны толып жатан иянатына арамай шаын елдерге ытай стемдігінен крі анарлым жеіл збір еді. Бл оамды рекет тарих жзінде зіні маызды орнын алды. «Шынында да шыыс елдерінде Россия прогрессивтік міндет атарып отыр… Россияны бл стемдігі ара теіз бен Каспий теізіні тсында, Орталы Азияа мдениет келді» деп жазды соынан Энгельс.

Орыс елшілеріні таы бір тйгені — ол аза хандарыны азіргі кнде Жоар онтайшысына арсы тра алатын кшіні жотыы болды. Бл жнінде Брянцев экспедициясы аза хандыына жрдем беру саясатын олдады. Сонда барып, Бірінші Петр Жоар хандыына елші жіберуге бекінді. Біра жіберген елшісі Унковский айтып келіп, Петр патша тиісті орытынды істегенше, жоар мен аза арасы лем-тапыры болды да кетті.

рине, мндай жадайда аза елі Сыбан Раптан секілді пышаты жзіндей ылшылдаан, азірді зінде жетпіс мы скері бар жауа арсы тра алар ма? Жне жауы жалыз Жоар хандыы ана ма? Мндай иындыта тек хан ордасыны маындаы аайын, туыс, тлегіт секілді аз ана кшке сйенген хандарды олынан не келеді? р жзді ханы, слтанымын деп отыран Болат, білайыр, Смеке, Бара, Кшіктерді з ордаларыны іші толан жанжал, баталасты, ым-иаш тартыс.

Ал патша кіметі, болалы тран анды уаиаларды екі жаымен де тбі тіл табу керек екенін есіне стап, Орта Азия істеріне те сатыпен арады. айып хан лісіменен: «Арты не болар екен?» — дегендей кту саясатына кшті.

Осыны брі аза халыны басына бір жаманды келгелі трандай еді.

Жоар онтайшысы жоры алдындаы кеесін шаырды. Осы кеесте аза елін шабу тртібі шешілген. Ренат аылы бойынша, ежелден шыыс жеріндегі жауды бір тстан шабу дстрі олданылмай, бірден ос бйірден ала бастама болды. Жоарды бар скеріні олбасшысы етіліп Сыбан Раптанны інісі Шна Дабо баадур белгіленді. Бір жаы аратауды басып, Шу мен Талас зеніні бойына тйілсе, екінші жаы Шыршы ойнауына шыпа. Сол шін Шна Дабо скерін жетіге блді. р ол енді тау бктерлеріне, не жау жеріне арай аатын зен бастарына зіні туын тігіп, скерін жорыа дайындады. Бірінші ол Жетісу Алатауыны етегіне, Балаш кліне ятын трт зенні басына жиналды. Бл ола Сыбан Раптанны баласы алден Церен олбасшы боп белгіленді. Екінші ол Алтынемел тауларына таяу Іле зеніні теріскей жаындаы Кктал мен Кктеректі ортасына туын тікті. Бан олбасшылыа Сыбан Раптанны інісі орен батыр бекітілді. шінші ол Кеген зеніні солтстік жаасына, Нарын зеніні кншыыс жаында жатан Кетпен тауыны бауырына жиналды. Бан олбасшы алден Церенні он жеті жасар немересі Амурсана болды. Тртінші ол Шелек зеніні басына туын тікті. Бны олбасшысы етіп, он сегіз жасар жас батыр Сыбан Доржыны (алден Церенні ортаншы баласын) бекітті. Бесінші ол Тп зеніні бойына, Ысты клді жаалауларына остарын тікті. Бл ола олбасшы боп, алден Церенні лкен баласы Лама Доржы таайындалды. Алтыншы олды Шуа ятын лкен Кебен зеніні алабына жинады. Бан олбасшы етіп, Меркиттен шыан асйек ноян Церен Доржыны таайындады. Жетінші ол боп, Сыбан Раптан онтайшы з туын (Жоар скеріні бас туын), осы кнгі лжа аласына таяу Талы асуыны отстік-батыс тсына тікті.

Осылай, Алатау бктерін жайлаан алы елді оршай, Сыбан Раптан скері трды. Тек онтайшыны «Ала!» деген мірі ана алан.

Сыбан Раптан кктем туысымен шабуыла шыпа болды. Бл кп жыл- ылы аза еліні тай-жабаысы піштірілген, жаа аятанан озы-лаыны кшке ере алмайтын, рысуа ыайы жо кезі еді.

Бгін кн бкіл Тркістан улиеті мен Жетісуды кншыыс-солтстігін айнала оршап тран алы скерді ызары соандай, бір трлі ссты еді. Дл жер сілкінерді алдындаыдай, зінен-зі тншыа безерген дние. Бл орынышты адамнан баса зге тіріні брі де кні брын сезеді-міс. Жылан інінен шыып, тышан зен жаасынан алыс кетуге тырысады деседі… Дл осындай бір ауыр жадай бгін де кнні ашытыына арамай, адамны иыынан басып, бкіл лемді тншытырып бара жатты. Жоар апасынан соатын салын жел, деттегідей жпар аыан жасыл шп иісіні орнына тгілген адам аныны жылымшы иісін жеткізді.

Дл осы кні тнде Тркістанда таы бір ошау оиа болды. Хорезм, Хиуа елдерін Сайбанны баласы Темір слтаннан тараан Ждігер, Хаджім, Аатай атты хандар билеген — 1696–1697 жылдары Хиуа таына осы хандарды соы рпатарыны бірі Ули отыран. Біра зіні тентек, есерсо жне сл есуастау мінезімен жртты басара алмай, аза жеріне уылып келген. Осы кездегі Орта жзді ханы Туке оны Яссыа даруа еткен. Ули Тркістан мірі болысыменен ш айдан кейін дние салан. Туке мегершілік салтыменен оны жесірі Нрбикені зі алан. Жеті айдан кейін ханым Абылай атты л тапан… Бл бала, емшектен шыпай жатып, шешесімен бірге наашы жрты Алтын хан еліне кеткен. Тркіндеп баран Нрбике кенет ойламаан кеселге душар болып, сол Алтын хан жерінде аза болан. Жалыз ызынан айрылан айын атасы Туке хана: «Жалызымыздан айрылды — аан блаымыз суалды, жанан шыраымыз снді. зі кетсе де кзіндей кріп бауырымыза салып сірейік, бдан да зге балалары бар ой, Абылайжанды ат жалын тартып мінгенше бізге исын. Есін білген со елін зі де табар» деп елші салан. Туке жастары келіп алан айын ата, айын енесіні кілдерін алдырмаан, екі жасар Абылай соларды олында ала берген. Сол Абылай он жетіге шыанда Туке хан леріні алдында сонау Алтын хан лкесінен елін іздеп, зі келген. Туке лан асыр той жасап, «он бесінде отау иесі» деген дстрмен, сол жылы Абылайды зіні зегілес серігі, ырыз еліні шо манабыны бірі Тиесті кіші ызы — он трт жасар Зеренге йлендірген. Алдына ыруар мал салып, а отауын тігіп, оаша ауыл еткен. Жыл ткеннен кейін Зерен арудан егіз л туан. Біріні атын Ули, екіншісіні атын Балы ойан. Туке хан екі елді ыз-бозбаласын, батыр-балуанын, игі жасыларын шаырып, таы лан-асыр той жасаан, егіз немерелері боланына жас баладай уанып, шаттыа бір кенелген.

Біра Туке Абылайды алашы крген кні-а та алды. ара ср, ат жаты, лкен ср кзді. Тсі орасан суы. Адамны бетіне араанда, екі кзі тасырайып, е болмаса кірпіктеріні шы да имылдамай, менінен тіп кете жаздайды… Оны стіне, Клмес хан трізді, езу тартып клімсіреуді білмейді. Тукені зіне де, атасы Есім хана да самаан. лде ары бабам Шаай хана тартты ма екен, — деп ойлайтын кейде Туке, — со кісіні тсі осындай суы болан деуші еді ариялар. Кп кешікпей, Туке Абылайды таы бір жан шошырлы мінезін аарды. Ол зге балаларындай емес, мал бауыздауа мар боп шыты. Бны Туке Шыыс тымына тартан аттылыы шыар деп ойлады алашы кезде, біра бертін келе бны анмарлыы млде шектен асып кетті. Жас жігітті анды крсе, жаны жай табатыны байалды. Жрт оан сырттай «анішер» деген ат таты.