Отчаяние (на каз.яз.)

арындас пен ара орман аланнан со,

Кзді жасын кл етіп аызамын.

абырама ара жер батты, дай,

Мнша ысым ылды ой, атты дай!

Жаяу жрсем — табаным ауырады,

Тым болмаса бермеді атты, дай!

Мына заман ай заман — ай-ай заман?

л айрылан атадан — дай-дай заман.

Бауырынан айрылан жаман екен,

Кн бар ма екен крісер, есен-аман?»

Тя серпіп арсылы етуге шамасы келмей алан аза елі, жоар лдыында алудан аырып луді арты кріп, шбыра берді. Кіші жзді кп елі Сауран шаарын айнала ашып, Хиуа, ргенішке, Бхараа арай жосыды. Самарант пен Ходжентке арай шбыран лы жз бен Орта жзді кей рулары Сырдария жаасынан алты шаырым жердегі Бетпадалаа арай кеткен лкен арыты екі айырылан тсындаы Алаклге келіп лады. Енді «Атабан шбырындыа» «Ала кл слама» деген анатты сз осылды. Тек Ар- адаы Арын руыны дені з жерінен озалмады; бл румен іргелес отыран ыпша, Найман, Керейлерді біраз елі солтстікке арай ыысты. Жетісуда аза ауылдары шамалы алды. Жоар ханы азаа еткен ауыртпалыын ырыза да крсетті. Біра Кнгей Алатауды жайлаан ырызды кей манаптары Сыбан Раптанмен тіл табуа тырысты. Сыбан Раптан мндайларды аза еліне арсы ойып та крді. Біра кптен бері аны мен жаны бір болып алан екі елді арасынан шо тастап жнді рт шыара алмады.

Сыр бойыны ызарлы ара суыы басталмас брын, Жоар шапыншылары Тркістан шаарын оршады, Елшібек басаран ала халы нартуекелге бел буып аланы орап баты.

… Сыбан Раптанны айбынды атты скері ала апасына лапылдап келіп, ардай жауан сада оынан сан рет кейін айтты. Кн ара бие сауымындай ана мезгіл кзіні шырымын алуа мршасы жеткен Елшібек, ат стінен тсуге де уаыты болан жо. Егер халы оа кеудесін арсы тосса, оны ешашан ала алмайтынын Жоар скері енді білді. Сйтсе де долы Шна Дабо жаса стіне жасаын ткті. ала амалыны асында тау-тау ліктерін алдырып, олар таы да кейін шегінді.

рыс осылай ызып жатан кезде, кенет мды боран басталды. Ысыра соан желмен бірге ала стіне ара тнек м тнді. Бл дауыл жеті кн борады. Бкіл ды біткенні брін м басты. Енді трын жрт пен скер шлден ырылуа айналды. Сонда ана барып Елшібек батыр аланы беруге мжбр болды.

ІІ

«аза халы мндай кйге алай жетті? Осыдан екі асыр брыны айбары айда?» — Бл сра осынау срапылда лкен-кішіні ккірегіне йелеген запыраннан кем болан жо. Кім бан жауап берер?

Міне, бкіл аза даласына йгілі, бл кнде жасы ырытара келіп алан шоша саалды, ке мадайлы Бар жырау да осындай толаныс стінде еді. Ол есікке таяу отыран бала жігітке сезіктене кз тастады. Адама тесіле арайтын лкен срылт кзді, ат жаты, аср жігітті топ жылыны ішіндегі аалтеке, арымаындай, бойша келген дене бітіміне араанда, оны он трт — он бес жастарда деу иын еді. Тек осы шамада екенін стараны жзі тимеген бет лпеті ана аартады. Отыран отырысында, озалыс-имылында бір пады, ткаппарлы байалады. Аынны ыраы кзі алдамаса керек-ті. Бала жігітті дл азіргі здері отыран араша йде — кедей шаруаны йінде тумааны аны…

йде блардан баса таы екі кісі бар. Бірі трде отыран ара ср жзді, ия мртты, жасы отыздара жаа жеткен Кіші жзді ханы білайыр. Екіншісі — босаада тері тула стіндегі алпамсадай аба саалды, оыр беті кн мен желге кйіп бден тотыып кеткен мосал кісі. Бл — Ораз атты л.

Тркістан аласын орау кезінде слтан Улиді он ш жасар баласы білманср жау олына тскен-ді. Оны шынжырлап Хиуа базарына лдыа сатуа апаран жерінен бері арай осы Ораз л алып ашып, тарып еді. азір білманср мен Ораз лды лы жз Тле биді тйесін баып жрген шатары. Екеуіні де аты-жнін ешкімге ашпай, пия стаан жайлары бар. білманср зіні азіргі жадайына намыстанып, слтан тымынан екенін жасырса, л ожасыны дегенінен аса алмаан.

Барлауа шыан білайыр мен Бар жырау бгін серіктерінен кз жазып алып, бір сайда жеке отыран осы тйешілерді лашыына кеп аялдап еді.

Бар жырау Ораз лмен бірге далаа шыып, азана ас салысып кірді. азір шбат ішіп, гіме-дкен рып, шйіркелесіп отыран кездері. білманср Тле биді тйешісі екенінен бтен тіс жарып сыр ашпады. Біра ыраы жырау туысы блек бл бала жігітті тіпті де арапайым тйеші емес екенін іштей сезіп отыр. Ал бала жігітті беті блк етпейді, пия сырын млдем тере тыып тастаандай. Кенет ол жырау ойын оып ойандай, есік алдында отыран Ораз лды иегімен нсап:

— Бл кісі маан ке орнына ке, шеше орнына шеше болан адам — деді. — Сан ажалдан аып келген періштем, Жбірейілім…

Бар аат сзді аузынан алай шыып кеткенін білмей алды.

— Ол аморлы асиеті маан аян…

— алайша?!

білмансрды ткір срылт кздері, самай тамыра адалан алмас андауырды шындай, Бар жырауды бетіне адала алды.

Бар жырауды бойы шымырлап кетті.

«Бтшаарды кзі андай ткір еді… Шаатын жыланны кзіндей селт етер емес ой…»

Ораз ас амдасып жрген адамы даы аза ауымына аян Бар жырау екенін білген со білмансрды ата-тегін толы ашпаанмен, здеріні Хиуадан алай ашып шыандарын айтан-ды. Жырауды «Ораз лды аморлы асиеті маан аян» деуі осыдан еді.

Бала жігітті кзарасынан шошынып алан Бар енді іштей обалжи бастады. «Ауыздан шыан сз — атылан опен те, сорлыны обалына алмасам нетсін. Шыыс рпаы здеріне кір келтіретін, пияны білетін адамдарды аямайтын еді, бейшараа заым келтіріп жрмесе жарар еді».

Жырау білмансра жалтарма жауап бергенше, бларды сзін білайыр бліп жіберді.

— Сонымен бл кйге біз алай жеттік, Бар аа? — деді брын бастал- ан гімені айта сабатап. — асым ханнан кейін халыты басын осып, бір шаыраты астына жинайтын л тумааны ма?..

Бар жырау ойлана жауап берді.

— Неге тумасын, талай л туды ой… Біра ел басын біріктіру оай ма… асым хан кезінде де А Ордаа Ноайлы елі, Жетісу бойы тегіс кірмеген-ді. Сыр бойыны алалары біресе Мхамед-Шайбани ордасына, біресе аза еліне алма-кезек ауысып, ел арасы талан-тараж болуы біткен бе?.. Амал не, есіл ерлер арманына жете алмай кетті ой.

— Ел бірлігі шін жанын рбан етіп кім шыты?

— Халыты зі.

— Халы ашан да бар ой. Хандардан кімді атар едііз?

— Ханазар, Туекел…

— Ханазар туралы ркім р трлі айтады. Аныын зіізден бір естиін деп едім, — деді білайыр. — Сол аталарымыз жайында сз озай отырыыз.

«Ораз лды айыбын алай жеілдетемін» деп отыран Бар жырау бірден келісе кетті.

— Онда тыдай бер. Ханазарды тбіне жеткен баяы алауызды пен Шайбани тымы Абдолла болатын…

араша йде отырандарды кз алдында жырау гімесі ажайып суреттерге айналып, тізбектеліп те бастады…

— Жаланда кініштен ауыр асірет бар ма екен? Кші жетпей, жаудан жеілсе, — бл лім. Кші жете трып жауыды босатып жіберсе — бл жомартты. Ал артынан сол жауынан асты крсе — бл кініш. лімнен де ауыр кініш! — деп бастады жырау гімесін…

Он екі анат а боз йді басына ктерген ыз-бозбаланы ду-ду сздері де, дркін-дркін клкісі де Ханазар ханны кілін блер емес. О тізесін баса шынтатай отыран кіші балдызы, а тотыдай сыланан ерке-шора Абаланы сыбырлай айтан зілі де лаына кірер емес. Тек босаада тран кісі бойындай мыраа ота-текте кзі тсіп кетеді де, ондаы кестелі кне наылды ойлана оиды.

«Бл мыраа алтын яр болар,

Бл мыраа кміс салар болар.

Бл мыраа шарап яр болар,

Бл мыраа кзді жасы толар…»

— Хан жезде, — деп Абала кенет Ханазарды ара санынан брай шымшып алды. — Тіпті езу тартып, тіл атар емессіз, наыз Клмес хан зііз болдыыз ой.

Сан еті ду ете тссе де, ызды сзі брібір лаына кірмеді. Балдызды бдан да ияы еркелікке хаы бар… Ханазар сол олымен жас слуды мыынынан ытытай сл зіне тартты, біра зегі ртеніп, бар ойы осыдан бие сауымы брын келген шабарман хабарынан зай алмады.

Абала таы да сыырлай клді.

— Жауа шапанда жолбарыстай батыл деуші еді, лде Сарайшыты ыз-ырынынан жрексініп отырсыз ба? Жрексінбеіз… Кісі жейтін детіміз жо…

ыз сзін енді ана еміс-еміс естіді. Енді ана зіні ай жерде отыранын есіне тсірді.