Quo Vadis

Так, я такога шукаў ужо даўно. Трэба, аднак, з ім быць асцярожным, бо ягоныя бровы нічога добрага не варожаць. Эх! Воўчыя шчанюкі пануюць сяння над светам!.. Меншая боязь ад гэнага Пятронія. О багі! Чаму падсульства лепш сяння аплочваецца, чым цнота? Гэ! Нагрымзоліла табе рыбу на пяску?

Каб так я ўдавіўся кавалкам сыру казінага, як я ведаю, што гэта значыць! А буду ведаць! Але рыба жыве пад вадою, а пошукі пад вадою цяжэйшыя, чым на сухазем’і, еrgo: заплаці мне, галубчык, за гэну рыбу асобна. Яшчэ адзін такі капшук, я мог бы кінуць дзядоўшчыну ды купіць сабе нявольніка… Але што б ты сказаў, Хілонка, каб параіць табе купіць не нявольніка, а нявольніцу?.. Ведаю цябе! Ведаю, што згодзішся!.. Калі б была такой, напрыклад, красуняй, як Эўніка, сам бы пры ёй адмаладзеў, дый меў бы адначасна сумленны й пэўны даход! Прадаў гэнай небарацы Эўніцы дзве ніткі з майго ўласнага старога плашча… Дурненькая, але каб падарыў мне яе Пятроні, дык бы ўзяў!.. Так, так, Хілонка, сынку Хілона… Не маеш бацькі ні маткі!.. Сірата, дык купі сабе на пацеху хоць нявольніцу. Яна ж мусіць недзе жыць, дык Вініць нойме ёй памешканне, у якім і ты прытулішся; мусіціме прыадзецца, Вініць заплаціць за ейны прыадзевак, ды мусіціме есці, дык і карміціме яе.

Ох, якое жыццё цяжкое! Дзе тыя часы, у якіх за обаля можна было купіць столькі бобу з салам, колькі анно льго было загарнуць прыгаршчамі, або кавалак казінае кішкі даўжынёю з руку дванаццацігадовага падшпарка!.. Але вось і гэны зладзюга Спорус. У вінярні хутчэй чаго можна даведацца.

Так гутарачы з сабою, увайшоў у вінярню і загадаў падаць сабе збанец «цёмнага»; дацеміўшы, аднак, недаверлівы позірк гаспадара, выкалупіў залатнік з капшука і, палажыўшы яго на стале, адазваўся: — Спорус, працаваў я сяння з Сэнэкай ад світанка да паўдня, і вось чым мой прыяцель абдарыў мяне на дарогу.

Круглыя вочы Споруса, гэта бачачы, зрабіліся яшчэ круглейшымі, і віно зараз з’явілася перад Хілонам, які, памачыўшы ў яго палец, нагрымзоліў на стале рыбу ды кажа: — Ведаеш, што гэта значыць?

— Рыба? Ну рыба ды больш нічога!

— Дурны ты, хоць даліваеш столькі вады да віна, што магла б у ім знайсціся й рыба. Гэта сымбаль, які ў мове філязофаў азначае «ўсмешка Фартуны». Каб ты быў яго адгадаў, дык і ты мо дабіўся б фартуны. Шануй філязофію, кажу табе, бо йнакш — змяню вінярню; на гэта мой асабісты прыяцель Пятроні даўно ўжо мяне нагаворвае.

XIV

Праз некалькі наступных дзён Хілон не паказваўся нідзе. Вініць, які ад тае хвіліны, калі даведаўся ад Актэ, што Лігія кахала яго, у сто раз больш жадаў яе знайсці, распачаў пошукі на ўласную руку, не хочучы дый не могучы карыстаць з помачы цэзара, ахопленага трывогай з прычыны хваробы малое аўгусты.

Адыж не дапамаглі ахвяры ў святынях, мольбы і вота, як і лякарская практыка ды ўсякія чарадзейныя спосабы, якіх з адчаю хапіліся. Прайшоў тыдзень, і дзіця памерла. Пала жалоба на цэлы двор і на Рым. Цэзар, які пры народзінах дзіцяці шалеў з радасці, цяпер шалеў з роспачы і, зачыніўшыся, праз два дні не браў нічога ў губу, а хоць палац поўны быў спачуваючых сенатараў і аўгустыянаў, не дапускаў нікога на вочы. Сенат сыйшоўся на адумыснае паседжанне, на якім мёртвае дзіця агалошана багіняй: пастанавілі пабудаваць ёй святыню і ўстанавіць пры ёй асобнага святара. Складалі і ў іншых на гонар памёршае новыя ахвяры, адлівалі ёй статуі з каштоўных металаў, а хаўтуры былі адною бязмернаю ўрачыстасцю, на якой народ падзіўляў бязмерны жаль цэзара, плакаў разам з ім, выцягаў руку на падарункі, а больш за ўсё забаўляўся незвычайным відовішчам.

Пятронія смерць гэта ўстрывожыла. Было ўжо ведама ўва ўсім Рыме перакананне Папеі, што дзіця памерла ад уроку. Паўтаралі гэта за ёю і лекары, якія такім чынам маглі апраўдаць сваю недалужнасць, і святары, якіх ахвяры аказаліся бяссільнымі, і шаптуны, якія дрыжалі пра сваё жыццё, і народ. Пятроні быў цяпер рад, што Лігія ўцякла; дзеля таго, аднак, што спрыяў Аўлам, сабе і Вініцію, калі знялі цыпрыс, заткнёны на знак жалобы перад Палатынам, пайшоў на пачостку, уладжаную для сенатараў і аўгустыянаў, каб пераканацца, наколькі Нэрон верыў слухам аб чарах, ды перашкодзіць наступствам, якія маглі б з гэтага вынікнуць.

Думаў таксама, ведаючы Нэрона, што ён хоць бы ў чары і не ўверыў, будзе крывіць, што верыць, і дзеля таго, каб ашукаць свой боль, і дзеля таго, каб на кім спагнаць помсту, ды каб адсунуць думкі аб кары багоў за злачынствы. Пятроні не думаў, каб цэзар мог нат собскае дзіця кахаць шчыра і глыбока: хоць любіў похатна, быў аднак пэўным, што перасоліць у жальбе. І не памыліўся.

Нэрон слухаў спачуванняў сенатараў і рыцараў з каменным тварам, з вачыма, устаўленымі ў адзін пункт, і бачна было, што калі нат і сапраўды церпіць, дык адначасна гадае, якое ўражанне выклікае ў прысутных, пазуе Ніобе, дае сцэну бацькаўскага жалю так, як бы яе выконваў камедыянт. Не ўмеў нат пры гэтым вытрываць у маўклівым, быццам скамянелым сумаванні, бо раз рабіў жэст моў пасыпання галавы попелам, а іншы раз глуха стагнаў, а ўбачыўшы Пятронія, усхапіўся і пачаў трагічным голасам адзывацца так, каб усе маглі яго чуць: — Эгэў!.. І ты вінаваты, што яна памерла! За тваёй парадай увайшоў у гэтыя муры ліхі дух, які адным позіркам выссаў жыццё з яе… Гора мне! Хай вочы мае не глядзяць на святло Геліёса… Гора мне! Эгэў! Эгэў!..

І, падымаючы штораз голас, пачаў роспачна крычаць. Але Пятроні вырашыў усё паставіць на шалю, дык, выцягнуўшы хутка руку, сарваў шаўковую абвязку з шыі і заткнуў ёю вусны Нэрону.

— Доміне! — адзываецца паважна. — Спалі Рым і свет з болю, але голас нам свой ашчадзі!

Прысутныя астаўпелі, сумеўся на хвіліну і сам Нэрон, адзін толькі Пятроні застаўся няўзрушны. Ён ведаў надта добра, што робіць, бо ж памятаў, што Тэрпнас і Дыядор мелі папросту загад затыкаць вусны цэзару, калі б пачынаў шкодзіць свайму голасу.

— Цэзару, — гаварыў далей з тою ж самаю павагай і сумам, — маем страту вялізарную, хай жа нам хоць гэты скарб пацехі застанецца!

Дрыгата прабегла па твары Нэрона, з вачэй пусціліся слёзы; нараз абняў далонямі плячукі Пятронія і, успёршы голаў на ягоных грудзях, давай паўтараць плачліва: — Ты адзін з усіх аб гэтым падумаў, ты адзін, Пятронійка! Ты адзін!

Тыгэлін аж зжаўцеў ад зайздрасці, а Пятроні далей кажа: — Едзь да Анцыюму! Там яна прыйшла на свет, там сплыла на цябе радасць, там сплыве і супакаенне. Хай марское паветра адсвежыць тваё боскае горла, хай грудзі твае адатхнуць салёнаю вогкасцяй. Мы, верныя, пойдзем за табою ўсюды, і калі твой боль саладзіцімем спагадай, ты ўпоіш нас песняй.

— Так! — адказаў жаласна Нэрон. — Напішу гімн на ейнае шанаванне ды падрыхтую да яго музыку.

— А пасля пашукаеш цёплага сонца ў Байя.

— А пасля — забыцця ў Грэцыі.

— У калысцы песні й паэзіі!

І каменны пануры настрой паволі мінуў, як мінаюць хмары, засланяючыя сонца, а пачалася гутарка, нібыта поўная шчэ суму, але паўнейшая абмеркаванняў на будучыню датычна падарожжа, мастацкіх выступаў, а нат пачостак, якіх вымагала запавешчанае прыбыццё Тырыдата, караля Арменіі. Тыгэлін спрабаваў, праўда, яшчэ спамінаць аб чарах, але Пятроні, пэўны ўжо выйгрышу, прыймае проста наступ: — Тыгэлін, — кажа, — няўжо думаеш, чары могуць шкодзіць багом?

— Сам цэзар пра іх спамінаў, — адказаў дварак.

— Дакука, боль гаварыла, не цэзар, але ты што пра гэта думаеш?

— Багі замагутныя на тое, каб маглі паддавацца прыроку.

— А ты запярэчваеш боскасці цэзара й ягонай радні?

— Peractum est! [29] — мармытнуў вобак Эпрый Марцэль, паўтараючы вокрык народу падчас трапна пакананага гладыятара так, што не трэ ўжо было яго дабіваць.

Тыгэлін згрыз у сабе гнеў. Між ім і Пятроніем здаўна існавала спаборніцтва перад Нэронам, і Тыгэлін меў на сваім баку тое, што Нэрон менш, або й зусім на яго не аглядаўся, дагэтуль, аднак, Пятроні ў сутычках перамагаў яго розумам і дасціпнасцяй.

29

Рэй! (як вайсковы адказ да гатоўнасці). (лац.).

Так сталася й цяпер. Тыгэлін змоўк і толькі натаваў сабе тых сенатараў і рыцараў, якія зараз акружылі Пятронія, як той падаўся ў глыбіню залі, думаючы, што пасля гэтага ён будзе напэўна першым улюбенцам цэзара.

А Пятроні выйшаў з палацу ды пайшоў да Вініція і, расказаўшы яму здарэнне з цэзарам і Тыгэлінам, кажа: — Не толькі адвярнуў небяспеку ад Аўла Плаўцыя і Пампоніі, але й ад нас абодвых ды ад Лігіі, якое не будуць шукаць хоць бы й дзеля таго, што я набухторыў тую рудабародую малпу, каб ехаць у Анцыюм, а адтуль у Неапаль або ў Байя. І паедзе, бо ў Рыме не смеў дагэтуль выступіць публічна ў тэатры, а ведаю, што даўно збіраецца выступіць у Неапалі. Пасля думае аб Грэцыі, дзе маніцца спяваць ува ўсіх важнейшых гарадох, а ў канцы з ахвяраванымі праз «грэкулаў» вянкамі трыўмфальна вярнуцца ў Рым. Праз гэты час мы магчымем свабодна шукаць Лігію ды схаваць яе бяспечна. А што ж?