Восень пасярод вясны

— Ліха яго матары, давай! Толькі ідзі проста ў Аняліну!

Грыва маўкліва зашпіліў біркі, нацягнуў аблавушку.

— Дровы ляжаць пад паветкай. Вазьмі, сват, палавіну бярозавых і палавіну сасновых. Яловых не чапай — занадта страляюць. І грубкі з раніцы не палі ўсе. Толькі круглыя. А вечарам — вялікія, што ў сені выходзяць. Вечарам, калі госці збяруцца, па пакоях сказалі не хадзіць.

Але Грыва быў ужо за дзвярыма, ужо подбегам ішоў да варотцаў. Галаву свідравала думка:

«За кім жа гэта Талочка паджгаў? Не з Мальдзёў каторы, не Касінскі, а сам Талочка! Ото, мусіць, важны чалавек прыедзе! Нейкі вялікі наўмысцік! Усе яны, паны, вялікія зламыснікі! Усе супраць цара і супраць мужыкоў! Нябось, зноў нешта благое задумалі. Бо што добрае могуць яны прыдумаць…»

Паступова ўзнікала адчуванне важнасці і патрэбнасці сябе самога ў гэтым свеце. Ён — адзін супраць усіх зламыснікаў. Ён адзін — і толькі, можа, яшчэ тая дзеўчынёха… Яго родная крывіначка… О, разам яны адпомсцяць ім за ўсё чыста на свеце!

* * *

Талочка між тым, спытаўшыся пра Барэйкаўшчыну ў сустрэчнага лесніка, павярнуў з Ашмянскага тракту на палявую дарогу. Успацелы конь нехаця абыходзіў выбоіны, напоўненыя талай вадой. Вада была зацягнута тонкім лёдам, які з трэскам крышыўся пад неасцярожным конскім капытом.

«Пяскі! Пустэча! Адзін пырнік тут хіба расце, — з радасцю падумаў Талочка, ацаніўшы поглядам навакольныя палі. — Куды Барэйкаўшчыне да майго Анеліна ці Сяржантаў!»

І тым большую прыніжанасць адчуваў ён, патомны шляхціц, няхай і аканом, едучы з пісьмом да арандатара, няхай сабе таксама шляхціца, але напэўна ж выскачкі, без герба, без кашталянаў і падкаморых у родавым дрэве.

«А можа, і не шляхціц ён, — зламысна ўсплыло ў галаве. — Можа, выхпыет які або мужык. Купіў набілітацыю за грошы і цяпер пнецца, як жаба ў ставе. Хто тых Кандратовічаў ведае? Кандрат, пэўна. Вунь у Міндзянах мужыкі з такім прозвішчам ёсць… Каб не тыя пянькі ў Козах, нізавошта не паехаў бы сюды».

Дарожка ўперлася ў паламаны плот, разлезлыя варотцы. Давялося злезці з каня, адцягнуць па гразі варотцы. Злева ад уезду густа раслі старыя яблыні, пад таполяю стаяў стол, зроблены з круглага жарнавога каменю. Справа віднеўся прысадзісты дом на два канцы. Будавалі яго на пахілай мясціне, таму адзін канец стаяў на высокай цаглянай падмуроўцы. І ад гэтага ўвесь дом выглядаў нібы падбітая птушка, якая падае адным крылом уніз. На парослай зялёным мохам страсе чарнелі дзіркі.

— Дрэнны з цябе арандатар, шляхетка, — цешыўся Талочка. — Мой Анелін вунь як дагледжаны. Пана б сюды — няхай паглядзеў бы. Тады б хоць цаніў.

Прывязаўшы каня да шулы, Талочка абышоў дом і ўзняўся на вялізны ганак, абабіты ў клетачку лучынай і аброслы дзікім вінаградам. Вокны злева ад ганка яшчэ былі зачынены глухімі аканіцамі.

— Доўга спіш, шляхетка, — радаваўся Талочка, бразгаючы клямкай у перакошаныя дзверы. — Таму нічога і не маеш.

— Хто там? — пачуўся знутры старэчы жаночы голас.

— Да пана Людвіка Кандратовіча! Пільны ліст. Засаўка са скрыгатаннем адсунулася, і на парозе з’явіўся зморшчаны жаночы твар.

— Давайце ліст. Я перадам.

— Не магу! Загадана асабіста ў рукі.

— Але ж Людвік усю ноч не спаў. Усю ноч пісаў, каб паспець з драмай для пана Кінкулькіна.

— Загадана без адказу не вяртацца!

— Каго там, мамуся, прынесла? — левыя дзверы ў сенях прыадчыніліся, і з-за іх выглянула змізарнелая постаць са свечкай у руках. Чалавек быў неакрэсленага ўзросту: Талочка мог яму даць і трыццаць, і ўсе пяцьдзесят. Ва ўсякім выпадку — намнога ад яго маладзейшы. Хударлявы, бледны, як палатно, завостраны ўніз твар зарос шчэццю. Валасы, раздзеленыя на прабор, касмыліліся. Грудзі рваў сухі кашаль. Толькі вочы блішчалі — ліхаманкава, слязліва. — Нейкі вар’яцкі дом, вар’яцкі свет! Не даюць ні хвіліны супакаення. Ты ж ведаеш, мамуся, што Кінкулькін учора прыехаў з Вільні па рукапіс, застаўся чакаць і цяпер спіць у Паўлінінай бакоўцы.

— Ведаць-то ведаю, — супакойвала старая. — Але ж гэты пан кажа, што ў яго пільны інтэрас.

— Ва ўсіх пільны… З кім маю гонар? — гаспадар зрабіў крок наперад і працягнуў кволую руку.

— Баніфацы Талочка. Герба Паўкозіч! — сваёй рукі Талочка не падаў, зрабіў выгляд, што не заўважыў працягнутай.

— Людвік Кандратовіч… Герба Сыракомля, калі вашмосць хоча ведаць. І што ж уладальніка вядомага герба Паўкозіч прывяло да арандатара Барэйкаўшчыны?

— Ліст. Ліст у нейкай пільнай справе.

— Якой?

— Не ведаю. Не сказалі. Усё — у гэтым лісце.

Гаспадар схапіў канверт, надарваў яго, выцягнуў аркуш паперы — і ўздрыгнуў: яе почырк! Яе дзіцячыя літаркі, нібы не пісаныя, а друкаваныя.

— То… Тады проша ў хату!

Талочку нічога не заставалася, як пераступіць парог, увайсці ў пакой, асветлены алейным каганцам, што ўзвышаўся на заваленым паперамі стале, і свечкай, пастаўленай туды ж гаспадаром. Над сталом вісеў вялікі пацямнелы партрэт.

— Ян Каханоўскі, мой патрон, — ледзь прыкметна ўсміхнуўся гаспадар, прасачыўшы за дапытлівым поглядам госця.

— Сенатар? Пралат?

— Не, паэт, вялікі паэт, — шырэй заўсміхаўся гаспадар, адчуўшы, што прозвішча Каханоўскага нічога госцю не гаворыць.

— А, паэт, — Талочка нібы нешта ўспомніў. Потым перавёў позірк на заслоненае акно. Праз шчыліны ў аканіцах прабіваліся тонкія струменьчыкі сонечнага святла. — Нашто марнаваць алей? На дварэ ўжо даўно дзень!

— А мой ты чалавеча, гэта ж я з ночы. Крывасмокам радкі гнаў. Паганая работа! Адчуваеш сябе, як шматдзетны бацька, што ўжо згубіў смак да занятку свайго. І каму гэта трэба… Зараз, цане! Зараз упушчу святло.

Гаспадар кінуўся да акна, адкруціў штабу, вызваліў прабоі. І аканіцы, ціха ІІаскрыпваючы, расчыніліся, глуха ўдарыліся аб сцяну.

«Няўжо яму самому гэтыя жалезы ў галаву прыйшлі? — з зайздрасцю падумаў Талочка. — Трэба будзе ў Сяржантах такія аканіцы зрабіць». І першы раз адчуў да гаспадара нейкую павагу.

Гаспадар жа, не звяртаючы больш аніякай увагі на хамаватага госця, застыг ля акна з пісьмом у руках. У вачах усё сеялася, злівалася ў адно. Таму аркуш трымаў ён каля самага носа.

Паступова з шэрасці сталі праступаць асобныя літаркі, словы. Яе словы:

«Добры мой Уладзіславе!

Я разумею, што пасля ўсяго таго, што здарылася, пасля таго болю, які я прынесла Табе, я не маю ніякага права пісаць. І тым не меней пішу, бо справа, з якой я цяпер да Цябе звяртаюся, датычыцца не толькі мяне ці Цябе, але і Тваёй улюбёнай Літвы, яе гонару, яе добрага імя.

Сёння з-пад Белага Стоку, з Польшчы прыязджае сюды адна важная персона. Хутчэй не так важная, як багатая. І ён можа даць грошы і зямлю на нашу справу. Дурны ён, як бот майго былога антрэпрэнёра Пфайфера. І Літву ён уяўляе глухім мядзведжым краем, дзе ва ўсіх каўтун на галаве, а мяса ядуць сырым, ірвучы на кавалкі рукамі. З усёй Літвы чамусьці (пішу «чамусьці», бо ён сапраўды тупы, як разяўлены бот) паважае толькі Цябе. І, выбіраючыся сюды ў гасціну (гаспадар Анеліна, дзе я цяпер жыву, яго далёкі крэўны), ён палае адной надзеяй пазнаёміцца з Табой, пабачыць Цябе. Вядома, яго трэба было б спярша правучыць, збіць беластоцкую пыху. Адным словам, учыніць з ім штуку, якую толькі Ты можаш тут учыніць, Уладзіславе. А потым праявіць да яго традыцыйную літоўскую сардэчнасць. Даказваць, што Літва — не такі ўжо дзікі край, як ён сабе ўяўляе. І што дзеля яе варта пайсці на матэрыяльныя ахвяры.