Закрываўленае сонца

– Ну?

– Казала цацанька-Верачка, што калi-б так было, як Палякi кажуць, значыцца, што ўсе каталiкi ёсьцiка Палякi, дык трэба было-б тады ўсiх французаў, Гiшпанцаў, Iтальянцаў ды цiмала яшчо якiх Палякамi папiсаць. Дык цяперака сама вiдзiш, што Палякi наўмысна лухту паролi, народ наш ашуквалi. Дык Старажонкi нiякiя нi Палякi, от як.

– Цацанька-Верачка, мусiць праўду казала, - згадзiлася Дуня.

– А от папалiся й паедуць на Сiбiр тую. I за што?

У Януковым уяўленьнi зьявiлася малое, недарослае на свае гады дзяўчо. Анельскi тварык, вельмi разумныя й заўсёды вясёлыя вочкi. Цяпер-жа тая дзяўчына-цацанька (мянушка надзвычайна трапна характарызавала яе ўдома i ў школе) недзе, як у клетцы, зь дзеткамi калее. А мо каторага на руках трымае? А можа ўжо памерзьлi, цi з голаду душу Богу аддалi?

Думка скаланула Янука марозам жахлiвейшым, чымся той, што цiснуў на захад сонца. Юнакi йшлi моўчкi. Янук зiрнуў на плот. Адтуль з плякатаў пазiраў месяц Манькi Пiрапечкi й гэны назойлiвы напiс: "Галасуйце за выдатнейшых людзей, перадавых прадстаўнiкоў..."

– Тпррррруу!
– пачулася гулкае на дарозе. Дзядзька Захарук спынiў каня.
– Ну сядайце! Чаго глядзiцё, як бараны на новыя вароты.

Не марудзячы, Янук зручна кульнуў Дуню за шырокiя дзядзькавы плечы й прымасьцiўся сам.

– Алi-ж дзядзька маладзец! Каб табе Бог здароўя поўныя прыгоршчы! пахвалiла Захарука Дуня.

– Но-о-о-о-о!
– пагнаў гнядога гаспадар.
– ...йшоў, цюхцяй!

Дзядзька, скарэй лёганька пагладзiў, чым сьцебануў канёў зад i падатлiвы гняды, што ведаў кожны гаспадароў рух, трушком рушыў у дарогу. Ён бег так роўна й бязь нiякiх намаганьняў, што, здавалася, чалавек дзесьцi на мяккай раўнiне ў прасторы плыве.

– Захiнiцiся вы, жабоцькi, ато памерзьнiце, - загадаў вучням Захарук.

Пры хуткай язьдзе больш дацiнаў мароз.

– Надта-ж хлёсткага конiка, дзядзька, маеш, - пахвалiла Захаруковага гнядога Дуня.

– Ага, - буркнуў рыжавусы селянiн, - ён-жа нiчога-ткi...

– Што-ж чуваць, дзядзька Захарук?

– Эт, нiчога. Што ў вас?

– А дзядзiчка, а роднiнькi, каб ты вiдзiў, што мы сягоньнiка зь Януком вiдзiлi, - сказала прыцiшана-таямнiчым тонам, нахiлiўшыся да Захарукова вуха, Дуня.

Селянiн сьцямiў, што дзяўчына мае яму нешта важнае сказаць i таму пiльна прыслухоўваўся.

– Гэта-ж во тамака за станцыяй, з таго баку каля лесу два саставы вагонаў стаяць. Дык людзi тамака ў тых вагонах так стогнуць, так галосяць... Мы зь Януком са школы йшлi ды задумалi-ж гэта нацянькi праз поле дамоў... ажно тамака, чуем, выюць-галосяць, акасьцянелыя сiнiя рукi з вагонаў выцягваюцца... слабыя, хрыплыя галасы дзетак... такi крык i стогн, аж сэрца разрываiць, як блiзка падыйдзiш. Алi-ж хто падыйсьцi асьмелiцца... Янук i я аж аслупянелi, пачуўшы гэта, алi нас вартавыя з сабакамi даганялi, дык мы колька сiлаў мага, аж дух займала, давай наўцёкi...

– Гэта цi ня тыя будуць, каторых дзьве нядзелi назад пазабiралi, сказаў Захарук.

– Як гэта?
– усхапiлася Дуня, - Дык iх так доўга галодных i на холадзе дзяржаць?

– А няўжо-ж, - адгукнуўся раўнадушна Захарук.

– А Божа-ж мой!
– усклiкнула ўтрапённым голасам дзяўчына.
– Бедным людзям нiхто не паможыць!

– От памажы... Паном нi варта памагаць, скула iм у бок, - з нацiскам спасьцярог Захарук.
– Алi-ж там многа людзей, так сказаць нашага брата, нiвiнаватых нi ў чым. Дык як ты iм паможыш, каб i хацеў? Скарэй сам пападзешся. Кажаш, што за вамi гналiся. Як гналiся?

– Ынкавудэ з сабакамi, - пасьпяшыў адказаць Янук.
– I яшчо крычэлi на нас.

– Дык от, будзьце асьцiражней другi раз, - параiў памяркоўны дзядзька.

– Гэта праўда, дзядзька Захарук, што iх ня кормяць i што ў холадзе яны мерзнуць?
– спыталася Дуня.

– Так людзi кажуць.

– Дык яны-ж памерзнуць i з холаду паўмiраюць, - жахнулася дзяўчына.

Задуманы Захарук доўга глядзеў на вучняў, выняў з роту сьмярдзючы руды недакурак ды ёмка плюнуў пераз правае плячо.

29

Антось Дзяркач прахапiўся зь нялёгкай дрымоты. Ныў зьмярцьвелы зад i плечы ад халоднае, цаглянае сьцяны й цэмантовае падлогi. Маленькая камора, дзе трымалi яго ўжо днi два, - дакладна ня мог ведаць, - набрыняла сьцюжай, сьцены пакрылiся iнеем. Ня было на чым нi сесьцi, нi прылегчы. Зьверху ярка сьвяцiла электрычная лямпачка, нема пазiрала зь дзьвярэй "вочка" й гэта ўсё, што тут было. Праўда быў яшчэ ён сам, Антось, Дзеркачом празваны. Тросься з холаду, корчыўся пусты жывот. Цяжкiм дурманам замарочаная, бяссоньнiцай змораная, цi нi паўтоны важыла галава.

За дзьвермi пачулiся крокi. Антось паволi падняўся, пачаў нясьмела пацягвацца, пазяхаць, рукою твар мацаць. I гэны ягоны, звычайна цьвёрды дзяркач памякчэў ужо, забыўся дзяцюк, калi апошнi раз брыўся. Крокi за дзьвярмi спынiлiся, нехта пазiраў у каморку. Неўзабаве адыйшоўся й недзе ў калiдоры скрыпнулi дзьверы. Антосеў зрок спынiўся ўверсе, аж пад самай стольлю, дзе маленькае, падоўжанае ваконца загарадзiлi стальной рашоткай. Навет удзень праз тое ваконца не пабачыш нiчога, бо зрок у нейкую сьцяну ўпiраўся.

Пра гэту прыбудоўку калiшняй вiльлi пана Вiлiнскага ня ведаў Антось да часу, пакуль самога сюды прывялi, ночы ўдома схапiўшы. Адно таму, што Антось амаль кожную сьцежку-дарожку й кажны дом у Гацях ведаў, зар'ентаваўся дзе апынуўся. Але якiм чынам правочыў турму-прыбудоўку? Яно, лепш падумаўшы, прыгадаў-бы пэўне-ж, што ад часу прыходу "вызвольнiкаў" людзi пранюхалi дзе запраўдная "народная ўласьць" памяшчаецца, дый трымалiся воддаль яе. Ад часу допытаў, Аксенi й Аўдолi як хто языкi завязаў. Жанчыны пасварылiся, але ўсё-ж неяк выплыла наверх у якiм будынку палатна шукалi.

Ад пачатку арышту ня спынялiся Антосевы допыты. Пачыналася ад "iмя й вотчаства" дзеда й прадзеда. Бацькавага дзеда Антось прыгадваў, ведаў навет, што чатыры валокi зямлi й васьмёра дзяцей меў. Што за людзi былi iншыя дзяды цi бабкi? Сьветлая памяць тым, што на вечны супачын адыйшлi.

Спачатку сьмешнымi здавалiся пытаньнi таго лысага, брытага гарбуза. Спрабаваў абыходзiць, жарты закiдаючы. Адылi кручканосы гарбуз, бязь нiякае лiтасьцi, марудзiў сваё. Тупая, упартая маска, нейкая казённая мумiя. Адно неяк не пасавалi да гэнай маскi разумныя й хiтрыя вочы. Калi глядзелi на цябе, праразалi ўглыб, бачылi наскрозь, здаецца. Выглядала, што нiчога ад iх не схаваеш. Калi бальшавiкова глотка раўла "врёш, сволоч!", здавалася Дзеркачу, што яны адно пацьвярджалi тое, што даўно спасьцераглi рудыя вочы.