Ціша
Шрифт:
Дзядзька Стэфан памаўчаў, памыляў губамі.
— Во-ось што я табе, нябож, скажу. Другі раз пабачыш яго, дык перадай, — скажы, дзядзька Стэфан перадаў, што гэта не ў мяне, а ў яго, як у латыша — хрэн ды душа! Так і перадай! Не забудзеш?
— Не забуду.
У дзядзькавым голасе чулася не толькі крыўда, а яшчэ як бы і зайздрасць — надта ж трапным, дасціпным падалося яму выслоўе. Стэфан яўна перажываў, што не сам да такога дадумаўся. Таму, праводзячы пляменніка, ён расхваляваўся і ўсё паўтараў:
— Толькі не забудзь! Так і перадай! Так і скажы — гэта ў цябе, скажы, як у латыша! Чуеш? Во-ось…
— Ну што? — сустрэла сына маці.
— Во, яблык.
Маці абнюхала
— І ўсё?
— Сказаў «вялікі расці».
Маці паклала яблык на канапу побач з гітарай. Яшчэ на канапе ляжаў канверт з пісьмом ад бацькі. У пісьме — вялікім, з рознымі прыгожымі лірычнымі апісаннямі, паведамлялася, што бацька хацеў зрабіць сыну на дзень нараджэння незвычайны падарунак — прыслаць асятровай ікры, прычым самай свежай, уласнага прыгатавання; ён хацеў напіхаць яе ў вялікія грэлкі і выслаць, прычым сам сабраўся налавіць асятроў, донкамі на жыўцоў-уюноў: «Асятры хапаюць ўюна, як ашалелыя!» — пісаў бацька. Але напароўся на рыбахову, а ў яго не было ліцэнзіі, і замест падарунка давялося заплаціць штраф за кожную «асятровую галаву». Асятроў адабралі і выпусцілі назад у Лену. Бацька прасіў прабачэння за гэта.
Маці прысела на канапу, узяла гітару на калені, як гуслі. Агледзела падарункі. Заключыла:
— Абы-што.
Рыпнулі дзверы, і ў пакой увайшла баба Домна. У руках яна трымала ладны мяшэчак, набіты, як падалося Петрыку, кавалкамі гаспадарчага мыла. Злавіла вуха ўнука сухімі вуснамі, пацалавала.
— Вялікі расці, унучак мой дарагі, слухайся матку, мяне ўспамінай… А гэта табе падарунак, — паклала мяшэчак на стол і ўсхліпнула чамусьці. — Ад мяне і ад дзеда Андрэя.
Маці ўзяла мяшэчак за рогі, патрэсла. З яго пасыпаліся пачкі жоўтых рублёў, зялёных траячак, сініх пяцёрак, чырвоных дзесятак і нават некалькі танюткіх стосікаў ружовых дваццацьпятак…
Некаторы час ўсе трое ў нямым маўчанні сузіралі рознакаляровую кучу. Петрыку ўспомнілася, як некалі дзядзька Стах казаў, што можа засыпаць яго грашыма з ног да галавы, як лісцем з клёна, і цяпер гэта не падалося яму паэтычнай мэтафарай. Ён не ведаў, многа тут грошай, ці мала, але ён бачыў, што яны неспадзяванка, як з неба зваліліся, менавіта прыемны сюрпрыз.
Першая прыйшла ў сябе маці:
— Няўжо далі пенсію за Андрэя?!
— Да капеечкі. За ўсе гады, — адказала задаволеная эфектам баба Домна.
— Колькі грошай… Бог ты мой! Я нават не ведала, што іх столькі можа быць у адным месцы…
Маці не хавала радасці. Яна трымала над сталом далоні з растапыранымі пальцамі, не адважваючыся дакрануцца да грошай.
— А я думаю — чаго яны адчапіліся ад нас? А іх бач ты — сумленне заела. Вось ёсць жа справядлівасць на свеце! Хто б мог падумаць? Цярпленне, як той Капора кажа… Знайшлася добрая душа… Праўду кажуць, што добрых больш, чым злых, а разумных больш, чым дурняў…
Бабуля прысела і пачала была гісторыю, як прыехаў у ваенкамат важны генерал, і зрабіў усім разгон, а на тое, што франтавік ляжыць пад крыжам — ён ім: а вы не ведаеце хіба, што бацюшкі малебны на фронце служылі? Не чулі, што з іконамі святымі ў самалёце гарады абляталі — і не можна было ўзяць такі горад?! Яны стаяць па струнцы, стаяць…
Бабуля замоўкла на паўслове, заміргала вачыма і сказала:
— А можа, і не было ніякага генерала. А проста пабачылі, што памру хутка, ды пашкадавалі. Памру я, доня, баліць у мяне ўсё…
Гэта была праўда. Бабуля стагнала па начах, іншы раз уставала з ложка, ціха ішла на кухню, кіпяціла на пліце ваду для грэлкі, думаючы, што яе ніхто не чуе, — але ўнук чуў.
— І думаць забудзьце! — раптам закрычала маці. Пятрок ажно спалохаўся,
а потым зразумеў, што за гэтай сярдзітасцю маці стараецца прыхаваць свой страх за свякруху і шкадаванне яе. — Вас, старых, каго ні паслухай, дык у таго рак, у таго рыба! Менш унушайце сабе!— Не, донечка. Баліць жа. Чаму ж я і п’ю… А да доктара страшна ісці… баюся… Пакуль не ведаеш, лягчэй, а як пацвердзіцца… Пацярпі, мілая донечка, не трымай зла, даруй за ўсё, і ты, унучак, успамінай бабу Домну…
Маці абняла яе.
— Вы мне радней за матку — ніколі не бачыла лепшай душы…
— Марку свайму, як вернецца, грошы не паказвай — ты ведаеш, які ён. Пакладзі на кніжку і здымай патроху. І дом я на цябе адпісала. Будзе ў вас тая кватэра, ці не будзе, а дом ёсць дом, ды яшчэ ў такім залатым месцы… Ён вякі прастаіць. І грошы ў цябе будуць, і дом — толькі яго не кідай…
— Не кіну.
І расчуліліся, зашморгалі насамі, прыгарнуліся адна да адной, навек аб’яднаныя непуцёвым мужчынам.
11
У школе Пятрок усё стараўся разгадаць яе правілы і вывесці з іх якісьці закон.
Аднаму настаўніку, заўважыў ён, падабаецца дысцыпліна — ну і будзь такім, ціхім, уважлівым, сядзі смірна. Другі, наадварот, хацеў актыўнасці — калі ласка, у меру варушыся, падымі руку і спытай, ужо табе плюсік. Трэці любіў маўчуноў, і Петрык нават калі ведаў урок, перад усімі не высоўваўся.
Стараннасць яго не прапала. Хутка яго заўважылі, пачалі хваліць і нават ставіць у прыклад іншым.
— Ох ты і спрытнюга! — уражваўся Тамаш Капора. — Адно слова — хітруган!
Сам Тамаш за ўсю доўгую восень так і не навучыўся чытаць нават па складах. Табліца множання таксама не давалася яму. Да таго ж у яго была тая самая праблема, што і ў Петрыка напачатку: ён ніяк не мог зразумець арфаэпіі — чаму ў літар розныя гукі? Напрыклад, чаму эс, але пэ? — і ўпарта трымаўся толькі аднаго варыянту: «эк, эл, эм, эн, эп…»
Трэцякласніца Галька апекавалася імі, забягала на перапынках, прыносіла яблыкі, цукеркі, коржыкі, дзяліла пароўну, пыталася, як вы тут. На галаве ў яе былі два прыгожыя «хвасты» і на канцы кожнага па белым матылі касніка.
— А ты чаму такі няздатны? — упікала брата. — Паглядзі, як Петрыка ўсе хваляць.
— Ага — яму добра, ён хітры! — апраўдваўся Тамаш.
— А ты чаму не хітры?
— Сама ведаеш, чаму…
Яшчэ раней, адразу пасля першых паездак да дзядзькі Стаха, Петрык на перапынках пачаў круціцца каля настаўніцкай. Неўзабаве ён вылічыў Леаніда Міхайлавіча, і потым, дзе б той ні трапляўся яму на вочы, спадцішка разглядаў яго. Настаўнік быў падобны на маладога Змітрака Бядулю, партрэт якога Петрык бачыў дома ў кніжцы пра маленькіх дрывасекаў і пяць лыжак заціркі: такі ж сімпатычненькі, кучаравы, губаценькі і з выпуклымі, добрымі і сумнымі вачыма. Леанід Міхайлавіч насіў джынсы і кароткую скураную куртку. Яму было гадоў дваццаць пяць. Знешне зусім не страшны! А па характары? Бацька-мяснік у запэцканым крывёю фартуху і са шчарбатай сякерай у руцэ па-ранейшаму маячыў за спінай сына-настаўніка.
Неяк перад Новым годам Пятрусь бег з буфета на ўрок, у клас, пазіраў пад ногі — і наляцеў на маладога настаўніка, проста галавой яму ў жывот. Леанід Міхайлавіч аж войкнуў. Падняў указальным пальцам Петрыка за падбародак:
— А я цябе недзе бачыў. Ты ў мікрараёне бываеш?
— У дзядзькі Стаха… Гэта мой родны дзядзька.
Настаўнік узяўся за скроні, потым за лоб, і вочы заплюшчыў.
— Уяўляю! — прамовіў упалым голасам.
З таго часу, калі сустракаліся ў калідоры ці на двары, Леанід Міхайлавіч заўсёды лавіў Петрыка за рукаў ці за плячо.