Кырыыстаах таас

– Сэрии буолбут сураын истэн, соуруу барбыта. Онтон атын манна, биигини кытта баар буолуо этэ. Атыыыт аймахтан кини эрэ кии быыылаах, сирэйэ-хараа суох албыннаабат. Оттон Шпак диэн дьинээх адьыра диэтэи. Былырыын бииги ыырдан аалбыт табаарбыт улахан ааара наар испиир этэ. Дьону итирдэн баран, тлээхтэрин босхо кэриэтэ хомуйталыыра.

– Ол былыргыттан идэлэрэ. Бииги дьоммут эрэйдээхтэр бу аска умса тэллэр, – Лкй эппитин бигэргэтэрдии куруускатын тгээр оппут арыгыны сыппайан кэбистэ.

– Кырдьык, бу хотугу дьон арыгыга олус хоттороллор эбит ээ. Туох дьиибэтэ буолла? – Сафейка ыйытардыы дьонун диэки кртэлээтэ. Бытыылкаа баар тобоу тээ ллэрэн кутуталаата.

– Арыгы диэн ордук кыра омуктарга олус кутталлаах ас быыылаах. Киин сирдэргэ крдхх, боростуой норуот тт т да испитин иин олус балык буолбаттар ээ. Эттэрэ-хааннара арыгы дьаатыгар утарсар рттээх буолуон сп. Оттон маннааы норуоттары диэн айыла оолоро буоллахтара дии. Урут ааабатах астарын ыыра-дьаара кинилэргэ содуллаах, кэбирэхтик иимтиэ буолара чахчы.

Лкй тиэх лтн дьонун иннинэ тэрэн кэбистэ. Бориска кэнники тылларын йдбт. Кураанахтаммыт бытыылка диэки хомойбуттуу крн ылла. Онтон санаа булан куруускатыгар уокка турар чаанньыктан итии чэйи кутунна. рсптт бокуойа суох сыпсырыйбахтаата. Тбтгэр ситимэ суох сылаас, наыл санаалар, туман курдук устан киирдилэр. Кини хатырыктыйбыт халы уостарын ыттатан, тртэ суох ртн-э ыманыы олордо. Ону крн Сафейка хараынан Борискаа имнэнэн кэбистэ.

– Да, буоллаа… Бопсуохха наада. Бу ас дэлэйдэинэ алдьархайы эрэ аалыаа, бтн норуоту ээр кыахтаах, – Бориска бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии уоун иигэр ботугураата.

– Хайдах тохтотуоххунуй, атыыыттар ымсыылара улаатан иэр буолтун кэннэ? – дооругар Сафейка сибигинэйэн эрэрдии хардарда.

– Спк этэин, арыгыны хаан да суох ооруо суоа. Олохтоохтор бэйэлэрэ йдллэрэ наада, бу алдьатыылаах ас содула кинилэргэ тус бэйэлэригэр эрэ буолбакка, нэр клнэлэрин дьылатыгар кытта кутталлааын.

Лкй дьоно тугу кэпсэтэллэрин аахайбата. Кинилэри кэлтэччи хайгыы эрэ саныы олордо. Бэрт сайаас, кн барахсаттар быыылаах. Кмс крдхпт этэ диэн бачча ыраах, билбэт дойдуларыгар кэлэн испиттэрэ баар ээ. Эр срэхтээх, хоодуот дьон буолан сананнахтара. Кыыл кмстэрин сири хаан крдллэр эбит дуу? Оттон мин рэх снньттэн уу анныгар кст сытарын булбутум дии. Лкй устунан былырыын кн булбут кылбачыгас тааа хайдах кыыл кмс буолан хаалбытын аттара саныы олордо.

6

Сиридикээн орто сргн хаас салаатын трдгэр хатырыктаах маынан саа охсуллубут кыракый тээн турар. Дьиэ уа ттнэн ыраас уулаах рйэ чырылыы сргрэр. Тулалаан турар саарбыт мастар ктлрн тыал ыан ргэнэтэр. Таырдьа уот оттуллубут. Сымалалаах хаппыт болбукта умнаа, буораы бырахпыттыы, сирилэччи умайар. Хойуу, х хара буруо рэи р унаарар. Уоттан чугас кураанахтаммыт табаар дьааыгын рдгэр тимир курууска, миискэ уонна алтан чаанньык тураллар. Онно-манна лабааларга уонна титириктэр тблргэр ыйаммыт куллукалар, соттордор тыалга тэлибирээллэр. Уот таыгар Бориска чууркаа охсуллубут килиин сгэ рдгэр кытарбыт хойгуо уугун чохороон ончоунан балталаан чыыйар. Сойорун рсэн эргитэ сылдьан балайда р сырбаппахтаан баран, аттыгар турар уулаах солуурчахха укта. Уу сырдьыгыныы тээтин, сииктээх сылаас туман сирэйигэр илгийдэ. Хойгуотун балайда р тутан сойутта. Онтон таааран ньилбэгэр соппохтоото уонна игии ылан аалан кикирийэ олордо.

Аттыгар Сафейка мас мастаан бачыратар. Охсуутун аайы тыастаахтык кхсн этитэн тииргэтэр. Халы сгэ олуга кыырайан кэлэн, Бориска хаас иэдэин ыарыылаахтык дьукку тстэ.

– Тууй-сиэ, мааын хойгуом анныттан таас бытархайа ыстанан чуут харахпын дэнии сыспыта. Аны бу мас иэдэспин дьуккурутта дии. Куааны биттэммиккэ дылы тоо тбэлтэтэй?

Сафейка хонос гына тстэ. Сн клнэ бычыгыраан тахсыбытын сиэинэн ньухханан кэбистэ.

– Да, Бари (кини Борисканы куруук дьинээх аатынан ыырара) дьыалабыт баа саллайаары гыммытын биттэнэн эрдэхпит буолуо. Ый устата кураанахха сордоннубут дии.

– Алыс мунчаарыма, Сафи, ыстараатал лэтэ эгэлгэтин бэйэ билэин. Сылы сылынан мэлийэн баран, баарт биэрдэинэ, биир кн байыахпыт. Эрэлбитин эрдэ стэрдэхпитинэ, кырдьык, дьыалабыт сатарыйарыгар тиийэр.

– Оннугун оннук да, аспыт кырыымчык ээ. Тугу ааан кыыны туоруубут?

– Балтараа куул кэриэ бурдуктаахпыт дии. Чэйбит, табахпыт дааны син баар соус. Сэйимчэээ баран соротун эккэ-аска эргитиэххэ сп этэ. Эн бииги дьолбутун, бу рэх то буорун харса суох хаыстахпытына эрэ, булар кыахтаахпыт. Атын ханна да барар сирбит суох. Эн дойдугар талааргын йдбн. Трбт сирбин мин эмиэ ахтабын. Ол эрээри онно тиийэн син биир чгэй олоу кр суоа. Баай хабалатыгар киириэхпит. Ханна да бар – барыта оннук.

Сафейка саарбата. Абарбыттыы маын харса суох лт барчалаан мастыы тарда. Бари этэрэ олохтоох. Ханна да баран тптээх олоу олорор биллибэт. Кини Бориска тылыттан хаан да тахсыбат этэ. Кэнники биэс-алта сылга бииргэ сылдьыахтарыттан ыла киниэхэ бас бэринэ рэнэн хаалбыт. Трл крнээх, толлугаа суох сытыы тыллаах-стх Борис Шафигуллины бириискэ лэиттэрэ бары сблллэрэ. Кинини судургутутан Бориска диэн ыыраллара.

Кылгастык тохтоон ылбыт сиккиэр тыал эмиэ крэн кэллэ. Бориска эргиллэн крд. Киээрбит кн чараас рмэ былыт быыынан лбрн кстр. «Маын кттн тэрдэ, сотору хаарын аалара буолуо» диэн Бориска сылыктыы олордо. Бу кии, омос крдхх, харса суох тыллаах-стх да буоллар, ис санаата киэ, олохтоох этэ. Бачча ыраах сир ууга дойдуга тэбиллэн баран, олохтоох дьону-сэргэни кытта бодоруспакка эрэ тыыннаах хаалар кчмээйин йдрэ. Хаар тн иннинэ Сэйимчэээ бара сырыттахтарына сатаныыы. Онно билэр киилэрэ диэн Миитэрэй эрэ баар. Кини н олохтоохтору кытта чэйдэрин, табахтарын дуомун аска эргитэн кр этилэр. Атын билэр киилэрэ Лкй Лгнтй баар да, соотоун ойуччу олорор. Ойууннаахтар, кинээстээхтэр дииллэр. Олор хайдах сыыаннааллара биллибэт. Кэлии, туора омук дьонун, бука, туораталлара буолуо. Хайа кыалларынан чгэй сыыаны олохтуохха наада.

Сафейка маын дьиээ таста. Аыйах саалаах, лээ-хамнаска кыайыгас, судургу доорун Бориска сблр. Сафей Гайфулинныын кинилэр эт саастыылар. Отут биэстэригэр сылдьаллар. Дьиэр, Сафейка курдук лэит, киниэхэ бэриниилээх дооро суоа буоллар, Бориска бачча ыраах дойдуга соотоун кэлбэтээ чахчы. Билигин т да быстан-ойдон сырытталлар, кэм иккиэ буоллахтара дии, хардарыта йнсэн сылдьыахтара. Лкй оломун таыгар биэс-алта сиринэн дьлтэ хаан сууйдулар да, мэлийдилэр. Бэрт аыйах, кии хараар кстр-кстбэт кмс «суолун» эрэ буллулар. Хомойбуттарын иин, хайыахтарай, ол оннугар Сиридикээн бэйэтин хочотугар кмс суоа билиннээ дии. Билигин ханна эрэ салаа рэххэ тххэ наада.

7

Лкй хаста дааны кырынан Туранаах рйэтин трдттэн лрбт икки чубукутун этин таста. Кн аайы хаар эрэ тн иннинэ р чубуку эбэтэр кыыл таба туустаах буору салыыр сирдэригэр кэтээн, ст-трт кыылы охторооччу. Быйыл хайа да дьыллааар эрдэ бултаата. Ол эмиэ туспа трттээх этэ. нр нууччаларга сылдьан кэлиэиттэн ылата Лкй хайдах эрэ уларыйбыт крнэээ. Санаатыгар санаа, тбгэр тбк эбиллэн солото суох курдук сылдьар. Бэйэтэ дааны ср, олох биир сиргэ тэийэн турбат да, олорбот да буолан хаалла. Ону Алааппыйа бэлиэтии кр охсон этэн турардаах:

– Хайа, Лгнтс, туохтан бу туоххаыйды? р аанньа ааабат, олоро, сынньана да тспэт буоллу? – диэн.

Лкй ону куолутунан истэн эрэ кэбиспитэ. Бориска кэпсээнэ кини санаатын улаханнык аймаата. Били, сибэтиэй таара кэриэтэ санаабыт кн ыраахтааыта айыыны-хараны кэриэстээбэт баайы эбит дии. Хайдах оннук дьон хаанын халытарга хара дьайдаах ыйаахтары биэрэрэ эбитэй? Кии итээйиэн айыыргыыр суола. Ол эрээри сиргэ-дойдуга барытыгар тараммыт сураы суох оорбоккун. Ити Барыыска диэн уйан срэхтээх барахсан эбит. Кэпсииригэр хаана-сиинэ бэркэ алдьаммыта. Эгэ, илэ хараынан крбтгэр дэлэлээх аймаммыта, хараастыбыта буолуо дуо? Спк этээхтиир, оннук харыстаабакка кыргар буолтарын кэннэ туох иин баран сэриилэиэй? Туох иин… бээ-бээ, арба ыраахтааы суола диэн харчынан тээн тэрбит сурахтаахтара. Кини сс тл илик ээ. Хайыах баайытай? Дьиэ, этинэн, арыынан тлр кыахтаах. Ону биэриэн билигин срээ баарбат буолла. Оттон биэримиэн куттанар. Бээ, дьэ, бэйэлэрэ кэллэхтэринэ крлл дии саныыр. Кини Сэйимчэээ барыа суоа. Ол оннугар Лкй билигин Сиридикэээ бараары тэринэр. Ампаарыгар киирэн ыйанан турар этин астыммыттыы кртэлээтэ. Илии тастаах икки улахан бууту арааран ылан, эр-биир ыаранатан крд. Арааа, балтараалыы эрэ бууту аннынан тардыыыктар. Тахсан бэрэмэдэйин кичэйэн тэбээн киирдэ. Этин угуталаан тииликтэрин бэркэ дьаныан тистэ. Сргэтэ улаханнык ктллэн, биир кэм мичээрдиир. Бэрэмэдэйин бэлэмнээн баран дьиээ киирдэ. Ол киирбитэ Алааппыйа кнск чэйин тарда сылдьар эбит.

– Хайа, бу туохтан кнньрэн уоу ыпсыбат буолла? Кэл, чэйдээ. Ханна бараары тэринни?

– Били, нууччаларга кыра эт илдьэн биэриэм этэ. Быстардахтара буолуо.

– Ээ, эрэйдээхтэри. Арба нр кэпсээти этэ дии? Илдьэн биэрдэргин абырыа этэ буоллаа дии. Хата, били, кмстэрин хайдах крдллэрин крр эрэ.

Кн дьааыгырыыта Лкй Сиридикэээ, урут кмс булбут оломугар, кэллэ. Хайдах эрэ бу сирэ кини хараар кэрэтийэн кннэ. Урут атын мииммитинэн кэстэрэн туоруур бэйэтэ бу сырыыга атыттан тстэ. Тоо сатыылаабытын бэйэтэ дааны йдбкк хаалла. Уу улаханнык тспт. Аатын эрэ сыккырыыр. Баар, эмиэ туох эмэ кстрй диэбиттии Лкй туораан иэн, уу тгэин кыастаста. Ол аайы бу сырыыга туох да кылабачыйары таба крбт. Атын сиэппитинэн кмсчттэр хойгуонан бырааттаммыт алыыларыгар тиийдэ. Ол тиийбитэ чугас-чугас хаыллыбыт окучахтар чрэн кннлэр. Лкй хас да окучаы кэрийэ хаама сылдьан йн кртэлээтэ. Ол кэрийэ сылдьан иигэр лэ да бн крсбттэр диэтэ. Уот оттон ириэрэ-ириэрэ хаспыттар дии. Чоун, ситэ умайбатах мастарын биир сиргэ чмхтбттэр. Бу тоо бачча элбэи хаспыттара буолуой уонна тоо диринэрэй. Арааа, балтараалыы, иккилии сааан баар быыылаахтар. Кмс булбут буоллахтара дуу? Хайа оттон тааарбыт буордара ханнаный? Лкй муодараан тула крд. Суох. Окучахтар тастарыгар барбах манай сыппыт суолларын омооно эрэ баар. Лкй ити мунаарбыт ыйытыытыгар кыайан харда булан ылбакка тэпсэнээмэхтээн баран, элбэхтэ кии сылдьан тэпсиллибит ыллыгын батыста. Барбахтыырын кытта Муур рйэ трдгэр саа тээн дьиэ кннэ. Турбаттан буруо бургучуйар. Дьиэ таа им-дьим. Лкй атын аан аттынааы тииккэ баайда. Бэрэмэдэйин скптнэн дьиээ ктн тстэ.