Кырыыстаах таас

– Суох. Хайа, Миитэрэй, хантан иэин?

– Сылгыларбын кр сылдьабын. Бу кырдьаас эбээннэртэн иэр.

– Но, ол эбээннэр ханна баалларый?

– Сиридикээн баыгар бааллар, – Борискалаах Сафейка рбт курдук утарыта крсн кэбистилэр. Ойуун Миитэрэйдээх Борисканы уорбалаабыттыы кртэлээтэ. Бу дьон урут билсиспиттэрин кппэтэх быыылаах.

– Туох ииннэрин хастыгыт?

– Бу аата, кырдьааас, бииги кыыл кмс крдбт.

– Кыыл кмс да?!. – ойуун истибитин итээйбэккэ иккиин ыйытта. – Ол сээбэс манна скээбитин эиги хантан билэн бачча элбэх иини хастыгыт?

– Кыыл кмс сир рдгэр сыппат ээ. Сир анныгар баар. Т элбэх иини хааын да, соччонон элбэх км булаын, – Сафейка бу оонньор тойомсуйардыы туттан-хаптан саарбытын сблээминэ, хадьар соустук хардарда.

– Таах сири-уоту алдьаппыккыт. Бу дойду кыыл кмс скр-трр сирэ буолбатах.

– Манна кыыл км урут булан тураллар. Ол иин лэлиибит, – Бориска кмскэнэрдии аргыый саарда.

Лкй Лгнтй быаас кыыл кмс булан, ханнык эрэ атыыыкка атыылаабытын оонньор истибитэ. Онно сылдьыспыт илэчиискэлэр кэлбит буоллахтара диэн сэрэйдэ.

– Кмс буллаххытына, атыттар эмиэ суудайыахтара. Эиги хантан кэлбиккитий да, эрдэтинэ ол диэки кэбэлийбиккит ордук буолуо.

Оонньор сэмэлэтэлээн, кэнникинэн холдьохсон барбытыгар, дьон симиттэ быыытыйдылар. Биирдэ санаан крдхх, кини этэрэ эмиэ да сп курдук. Сирдээх-уоттаах дьон крлэригэр т да киэин, иччитэин иин, дойдуларын буорун туора сиртэн кэлэн талбыттарынан куораллыыллара срг б буоллаа дии. Оттон дьиин ыллахха, бу кураанах то хайалар быыстарыгар йэлэр тухары туата суох сытар хаспах сирдэри харыыйар, эмиэ да оруна суох курдук.

– Алыс айманыма, кырдьааас, бииги туох да куааны ооруохпут суоа. Уорары, алдьатары бэйэбит сблээбэппит. Бу рйэттэн атын сиргэ уларыйарбыт биллибэт. Мэлийдэхпитинэ букатын дааны барыахпыт.

Оонньор сблээбэтэхтии чолбоодуччу кртэлээтэ. Сиэбиттэн сиэдэрэй оуруо ойуулаах сарыы саппыйаны таааран, хамсатыгар табах уурунна. Уматынаары саппыйатын сиэбиттэн кыа, чокуур таас кууогун ылла. Онтон хататын крдн, сиэбин ааа хастан мэлийдэ. Туй-сиэ, охторугар хаарга эиллибит буоллаа. Крдн да диэн булара биллибэт. Сатаатахха, ата мхсн тула холоруктуу сылдьан, суолларын дэлби тоута кээн кэбистэ. Оонньор моуогурбутун крн, Сафейка сиэбиттэн испиискэ ылан биэрдэ. Ону анарааыта хап-сабар хаба тардан ылла. Хамсатын уматтыбакка испиискэлэри саппыйатыгар симээт, сиэбигэр угунна. Атын тттр эргилиннэрдэ. Сиэппитинэн суол устун хааман хоочугуруу турда. Дьон сирэй-сирэйдэрин крсн кэбистилэр. Миитэрэй кыбыстыбыт крнэннэ. Дьоо чугааан сибис гынна.

– Ити оонньор улахан хомууннаах ойуун ээ. Киниэхэ олус утарыласпаккыт ордук буолара дуу?

– Ол иин да алыс рбт-трйбт эбит дии. Кырдьык, киниттэн тэйиччи соус сырыттахха сатаныыы, – Бориска бастаан кыыйа санаабыта арыый уарыйарга дылы буолла. Миитэрэй оонньору эккирэтэн, атын миинэн, ойооско тиилэхтээтэ.

10

Сэйимчээн нэилиэгин кинэээ Сиидэр Мандыырап кэтээриин ороо тиэрэ тэн, быйылгы кытаанах дьыл эндирдэрин эргитэ саныы сытар. Быйыл кыын куорат атыыыттарыттан бу дойдуну ким да йбт. Былырыын баччаларга Кушнарев атыыыт бирикээсчигэ Ыспаагы кытта болдьоон турардаах. Кэлэр дьыл сааскытыгар диэри нэилиэгин тлээин хомуйан бэлэм олоруох буолбута. Сиидэр ону толорбот бэйэлээх буолуо дуо? Быаас Ыспаак кыайан батарбатах табаарын тобоунан, Халыма икки ээрин тлээин ксн Ороуоспа иннинэ хомуйан киллэрэн, ампаарыгар ыгыччы симэн туруорар. Оттон Ыспаак мэлийдэ. Сотору суол алдьаныа. Тлээин ханна батарыай? Уолаа киллэрэн эмэрикээннэргэ былдьатыан кэрэйэр. Урут ону эт хараынан крн турардаах. Биирдэ саас Уолаа киирэ сылдьан, эмэрикээннэр пароходтара кэлбитин крбтэ. Пароходтан уонча киилээх улахан оочо биэрэккэ тиксибитэ. Биэс-алта солодо курдук сундулуспут дьон дэриэбинээ тахсан, кс быстыа тилийэ србттэрэ. Кстбт тлээи барытын имири хомуйан ылбыттара. Тлээх туттарбыт дьоо чек диэн суруктаах кумааы лоскуйдарын биэрбиттэрэ. Сарсын чеккит быыытынан барыгытыгар табаар тэтиэхпит, билигин харааран хаалла диэн буолбута. Ол тн пароход туох да тыаа-ууа суох тумаа куустаран хоммута. Сарсыарда турбуттара пароходтара ханна да суох этэ. Сиидэр ону санаатаына этэ тардар. Тугу гыныахха?! Сайыа тиэртэинэ тлэээ сытыйар.

Балаан кырыарбыт аана хаахынаан аылынна. Тымныы салгын рсптт дьиэ иигэр кутулунна. Будулан туманы брнэн Тысхаан ойуун мааалдьыйан киирдэ. Салгыннаабыт хараынан ол-бу диэки килээриччи кртэлээтэ. Мас кыстыыр сиргэ силлээн «палк» гыннарда. тлгн, бэргээтин устан бытыгын кырыатын тоноомохтоото. Уа ороо кэлэн олорунаат, дьиэ иин эмиэ сирийэн крд. Хараа сыыйа рэнэн барда. Дьиэлээх кии сытарын барыгылдьытта. С куолаынан кбдьрдэ.

– Хайа, бу кэпсээни?

– Суох! Эн кэпсээни, кырдьааас?

– Кии рэ-кт кэпсиирэ суох. Арай бгэн, бмнээн олорбуппут мантан инньэ бтк быыылаах, – оонньор сарыы саппыйатын таааран табах уурунна. Били Сафейка испиискэтинэн уматынна.

– Тыый, ол туох иирээни дуу, иэдээни дуу билгэлээти?

– Бээээ эн сылгыыт уолгунаан, Миитэрэйдиин, Сиридикэээ икки нууччаны крстбт.

– Бай, ол тугу гына сылдьар дьонуй?

– тээн туттан кыстаабыттар. Муур рйээ иин бн хаан тиэрэ сргэйэн кэбиспиттэр. Кыыл кмс крдллэр .

– Ноо, хантан кэлбиттэрий?

– Эн сылгыыты билэттиир эбит. Былырыыы Ыспаак атыыыт ындыыыттара . Сахалыы билэллэр эбит.

– Ээ, били, татардар буоллахтара. Быайын манна биир атыыыты кытта Уолаттан тахса сылдьыбыттара. Оттон былырыын Ыспаагы кытта Дьокуускайтан ити ууор ыскылаакка кыстаабыттара дии.

– Дьэ, ону билбэтим. Мин кинилэри саа харахтаатым.

– Ол дьону манна ыыран кэпсэтиэххэ баар эбит, ээ.

– Ким билэр, кэлиэхтэрэ диэтэиг дуу! Сири хаартан атыны билбэт эрэстииннэр быыылаах. Холдьохсон крбппн, хата, клх курдуктар.

Кинээс оронуттан туран хаас диэки соуруокка кэтээр иистэнэ олорор дьахтарыгар ордоотоото.

– Ыл эрэ, бу дьахтар, остуолу тарт. Чэйдии охсон кэлиллиэ-барыллыа этэ.

Кинээскэ эрэл санаа скээтэ. Ол татардары кытта сибээстэстэххэ сатаныыы. Кинилэр Уолаа Солобуйуоп диэн киини билэр буолуохтаахтар. Кини Кушнарев атыыыт табаарын тутар сурахтааа. Былырыын Ыспаак ол татардарынан тлээин Уолаа икки тгл бырахтарбыта уонна тааас тааарбыта. Арааа, саас, суол куурдаына, ол дьону кэпсэтэн Уолаа ындыы тэттэриии. Сиидэр кинээс санаата ктлннэ. Сгэй ттээх хойуу чэйи рсптт сыпсырыйа олорор ойуун диэки ньымааттаабыттыы крд.

– Кырдьааас, ол нууччалар бу дойдуттан кмс булаллара биллибэт. Эрэйдэрэ тиллибэтэинэ бэйэлэрэ дааны тэскилиэхтэрэ. Олус санааар тутума, кн-дьыл крдрн ииэ.

– Итинник мэлийдэллэр, онто суох, баар, тохтуо этилэр. Дьэ, бэйи, кэтээн да крххэ син.

Ааан бтэн, дьиэ иинээи-таынааы сонуну суолтатыгар эрэ ыаспайдаан баран, оонньор сотору дьиэлээтэ.

11

Бытархан тымныылар намырайан, сааскы ылааы кэм буолла. Сафейка тохтоон, тыын ылла. Хайыарын быатын чиэтэ тардан биэрдэ. Сгээрин кннрннэ уонна суолу кытыытынан то хаарга уйдаран икки илиитинэн хардарыта эрчимнээхтик анньынан, тэбэн халыыта турда. Элбэх р таба тоута ктээн ааспыт суолун ойоолуу, муус курдук чиээбит хаарга устурууунан аспыттыы, наарта суола килэбэчийэр. Бу сарсыарда ааспыттар. Суолтан тэйиччи шурфаларын иигэр лэлии сылдьар буоланнар, билбэккэ хаалбыттар. Кнс дьиэлэригэр чэйдии тахсан иэн, суолларын крн соуйдулар. Бастаан кыыл таба рэ ааспыт буоллаа дии санаабыттара. Онтон сирийэн крбттэрэ, кэннилэриттэн икки-с наарта суола барбыт этэ. рэн утарыта крсн кэбиспиттэрэ. Бу тгээ кинилэр иккиэн биири санаабыттара. Астара баранан быстарар кутталга киирбит кэмнэрэ этэ. Сбэлээн бу кннэргэ Сэйимчээнниэх буола сылдьыбыттара. Бу кн Лкй Лгнтй бэрсибит этигэр бултаан хаааммыт-ссчэкэ кустарын эбэн баччаа тиийдилэр. лэлэрин быыыгар чугастааы тыалары кэрийэн сороор тии, сороор хабдьы киллэрэн эбинэллэр. Бурдуктарын наар хааылаан сиэн бтэрдилэр. Кыс ортотун саана Миитэрэй ойууннуун кэлэ сылдьыыларыгар, Сиридикээн баыгар эбээннэр баар сурахтарын бэркэ сонургуу истибиттэрэ да, чуолкай хайа сиргэ баалларыи билбэт этилэр, онон барбатахтара. Соло да суох этэ. Кыыны быа то буору, тааы кытта тиниктээн тахсыбыттара. Муур рйээ уонча иини хаспыттара уонна соторутааыта Утары салааа кн лэлии сылдьаллар.

Сафейка сирин ортолоото бадахтаах. Аны кс кэриэ хаалбыт буолуохтаах. Кинилэр сабаалааыннарынан, эбээннэр бу тн Сиридикээн баыгар тиийэн хайаан да хонуохтаахтар. Кн киээрэн, уота н, сркээн барда. Хаар чаылыттан хараа саатара арыый буолла. Хаста дааны р хабдьылар ктн тирилээн тахсан, иннигэр баран тэллэр. Табалар ааспыт сирдэригэр хаар аннытан от сыата, то отон тахсыбытын сииллэр быыылаах.

Суол наар хочо уа ттнэн хайа ээрин батыа барар. Туора рйэлэр снньлэрин тутуан киирэр тумус тыалар суол икки ттгэр силэллэн биэрэрдии арахсаллар. Баччааа диэри хочо хаас ээрин хайытан тспт рэх кэ эмискэ уа диэки хайысхаланна. Суолу быа охсон, хайа туруору эмпэрэтин аннынан ааар. Сафейка кс хааын рдгэр хорус гына тстэ. Крбтэ, рэх мууа таанаабыт. рднээи хаара чэйинэн мэиллибит убаас хааылыы саарымтыйан кстр. Сорох сиринэн сргрдэ сытар. Табалар суоллара тааы рднэн туора бырдааттаан ааспыттар. Тумнар сири крдн Сафейка рэи р-танары хаамыталаан крд да, ханан дааны быстааы булбата. Хайдах дааны ууор туораатаына сатанар. Тугу гыныан мунааран турбахтаата. Туруору эмпэрэ сыыры сэрэнэн тстэ. Уу кытыытыгар киирдэ. Хайыарын устара сатаныа суох. Уулаах хаарга батыллан хаалыыы уонна муус хайдыбытыгар да тн сп. Синигэр тэн, хайыардыын киирдэ. Араас сиэни бокуойа суох кээн киллиргэттэ. Дириэ бэрбээкэйин ааан сорох сиринэн сототун ортотунан буолла. Хаатыкалара ууну оборон атахтара соотохто ыарыы тстлэр. Атаар ууну киллэримээри рсэн кн муунан тлээтэ. Охтубатах эрэ кии диэн баалаах. Хаста дааны уу хайа охсубут куоаахтарыгар тэ сыста. Кутталыттан санаата тууйуллан, тыына кылгаан, сыыа-халты туттунара элбээтэ. Халты-млч тэбинэн, охтон иэн рнэн ылаттаата. Сатаан бардахха, хайыарын тумса хаар сиэни аннынан баран, кыайан салаллыбакка эрэйдээтэ. Айаалыы сатаан атаын ртэ ктлн, хайыарын тбтн тааы рднэн чолонотон хааман баыахтаата. Онтуката эбии ыараан олус сыралаах буолла. Санаатыгар нааа ууннук айаннаата. Хаатыкатын курдат уу тн тымныынан хаарыйталаата. Ууоргу биэрэк чугааата. Кн мунньунан эбии нэмийэн хамсанна. Т да ыксаатар тиэх хардыыларын бэркэ сэрэнэн оортоото. Дьолго, охтубакка кытыыны булла. Тахсан хайыарын уулла. Хаарга ктэнэрин кытта хаатыкалара соох курдук муууран хааллылар. Омуна суох биирдии бэйэлэрэ боппууда ыйааыннаннылар быыылаах. Сафейка куругар иилинэ сылдьар быаын таааран бэрт тиэтэлинэн хаатыкаларын мууун кыыйда. Хайыарын ыраастанна. Атаын устубута, куллуката, хата, улаханнык сытыйбатах быыылаах, кннр сиик эрэ билиннэ. Хайыарын рдгэр туран хааман крбтэ халтарыйбат. Иккистээн уулан алын тт бтнн муус быдьына буолтун быаынан кыыйан, хаарынан сууралаан кылаадьылыы сатаата. Бу сырыыга арыый ордук халтарыйарга дылы буолла. Ити икки ардыгар кн хайа кэтээр киирэн, хараа клк сабардаата. Халлаан эмискэ тымныйбыт курдук буолла. Сафейка тиэтэйдэ. Хараарыан иннинэ аналлаах сиригэр тиийдэинэ сатанар. Хаатыката кыайбыттыы улам хам ылан истэ. Кини ирээри эрчимнээхтик тирэнэн хаамар. Айаннаары туран, трт дааны кырыымчык астарыттан, тиэтэйэн аанньа ааабатаа, куртаа кураанахтанна. Сылайбытын сыыйа билинэн истэ.

Сотору икки салаа арахсыытынааы тумус хайа тэллээр кэллэ. Табалар суоллара хаас салааны тутуспут. Санаа хоту буоллар, эбээннэргэ диэри с-трт эрэ биэрэстэ хаалбыт буолуон сп. Сафейка кыратык тохтуу тэн, тыын ылла, сгээрин кннрннэ. Т кыалларынан харса суох хамсанан кэнникинэн ирэн, сс тиритиэх курдук буолла. Сн клнэ бычыгыраан тахсыбытын сиэинэн дьукку сотунна. Бэргээтин сэгэччи р анньынна. Айанын салаан хаампытынан барда. Маа суох сырыынньа хотоол сири р дабайда. Хобочооо тэр дабаан сааланна. Быаас Уолаа киирэн иэн, эмиэ бу аартыгынан ааспыттара. Манна элбэх таба аылыктаах сир буолан, саас аайы эбээннэр кэлэн тохтоон, табаларын уотан ааар сурахтаахтара.