Кырыыстаах таас

– Дьэ, Лгнтй, оруобуна бараары олордохпутуна кэлли. Ботуокабытын хааланан адьас аттанаары бэлэмнэнэн олоробут. Сарсыарда эрдэ туран Сэйимчэээ айанныахтаах этибит. Хата, эн бэркэ баттаа кэлли. Бииги кыалабытын хантан билли? – Бориска ртттэн хойуу хара бытыгын быыыттан айаа оойон кстбтн, Лкй тоо эрэ били чрспт ииннэр айахтарыгар маарынната крд.

– Ээ, оттон нр кэпсээбиккитин истэн, быстаран эрдэхтэрэ диэн сэрэйбитим.

– Дьэ, улахан махтал. Оччоо Сэйимчэээ барарбытын тохтотобут. Хата, улаханнык тымныйа илигинэ, бу кннэргэ хостообут кумахпытын сууйан кэбииэхпит.

– Ити срдээх да дири окучахтары хаспыккыт. Тугу эмэ буллугут дуо? – Лкй хойуу чэйи итиилии алтан куруускаттан сыпсырыйа олорон ыйытта.

– Мэлийдибит. Сиридикэээ бэйэтигэр, арааа, кии эрэйэ тиллэр кмэ суох быыылаах. Ол иин бу салаа рйээ сир уларыйдыбыт.

Лкй саарбата. Куруускалаах чэйин ситэ испэккэ остуолга уурда. Бу дьон мэлийбиттэригэр хайдах эрэ бэйэтин буруйдаах курдук сананна. Сатана тааа оттон хантан ойо ыстанан кэлэн кини хараар кстбтэй? Туох барыта аргыстаах, рдээх-срктээх буоларга дылы этэ дии. Хайдах кини ала-чуо соотоун сыппытай? Аны атын сири крдрбт диэн дьонум уорбалыыллара дуу? Лкй кыбыынна. Мэктиэтигэр сн клнэ бычыгыраан тахсыбытын ытыын тилэинэн туора соттон кэбистэ. Мух-мах баран, дьонун хараын таба крбкк олордо.

Бу оолуу ыраас, кн срэхтээх, б-таа крнээх киини Бориска манай билсиэиттэн сблээбитэ. Кини сэмэй, холку крэ, олохтоох сымнаас тыла- кинини уолууйбат, бэйэтигэр эрэмньилээх крнрэ. Ол бэйэтэ бу бииги кыалабытын ллэстэн, сс бэйэтин сэмэлэнэ олордоо. Бориска ыалдьытын ис санаатын т крн аына санаата.

– Лгнтй, кыыл кмс гс сырата, й-санаа алдьаныыта суох кстбэт. Ону бииги йдбт. Ити улахан рээр суоун иин, кини салаа рйэлэригэр хайаан да баар буолуохтаах. Ону биирдэ таба тайанан булар кытаанах буолааччы. Билигин бу тээммит турар рйэтигэр лэлиибит. Манна булбатахпытына ууоргу утары салааа тахсыахпыт. Онон тулуур, элбэх сыра эрэйиллэр.

– Дьэ, буоллаа. Эиги идэлээх дьон билэн эрдэххит. Туох лгэр суолталаах таас буолан, дьон-сэргэ клнэ итиччэ тохтон эрдээ буолла?

– Суолтата диэн баай, киэргэл эмэгэтэ ини. Атыттар кдьстэрэ кэм биллэр ээ. Тимиртэн холобур сгэ, быах, сэп-сэбиргэл оостоун. Алтаны иит-хомуос, боробулуоха буолар. Оттон км диэн ааардас ымсыы, сор-му, лр-алдьатыы эрэ ээрдээх баайы. Бииги эмиэ киниттэн сылтаан тэлэийэн сырыттахпыт эбээт, – Бориска клэ-рэ олорбут бэйэтэ, стн санаабыттыы хаана-сиинэ ыараан, тыйыыран барда. Ону крн Лкй ыйыппытын кэмсиннэ. Крдхх, кырдьык, кн сардаатыныы килбэчинээн, сиэдэрэй таас киэргэлгэ туттуллумуна. Ол эрээри кини бу дьоо тоо срэх бааа, олох эрэйэ буолан ээрдэспитин сатаан йдбт.

– Кырыыстаах таас сиэдэрэй нэн сиртэн хостонор баай хайа да крнэээр урут дьон хараын абылаабыта, – Бориска Лкй санаатын таайбыттыы салгыы саарда. – Быдан былыргыта кии аймах туттар сэбэ-сэбиргэлэ сс таас эрдэинэ, кинини рэхтэр кытыыларыттан, таас харгылартан гстк булаллара . Оччолорго сир рдгэр ыылла сытар кмс дэлэй буолуохтаах. Кинини бастаан с иитэр кс омуктар булбуттар. Ол йднр. Мэччирэнээх сирдэри батыан, хочоттон хочоо, рстэн рскэ к сылдьан, кинилэр килбэчигэс кэрэ нэн оонньуур тааы ылан киэргэлгэ тутталлара. Кэнники харчы оостор буолбуттар. Онон былыр йээ сир рднээи кыыл кмс хомуллан бппт. Кэнники сир анныттан хостуур идэлэммиттэр. Нуучча сиригэр кинини хойут булбуттар. Манайгы балысхан км бииги трбт дойдубутуттан, Уралтан, хостообуттара. Билигин дааны хостууллар.

Бориска тохтоон, сойбут куруускалаах чэйин биир тыынынан тэрэн кэбистэ. Тыастаахтык ртэ тыыммахтаата. Ырбаахытын сиэинэн уоун сотунна. Лкй Бориска номохтуу кэпсээнин биирээн ииттэ. Хамсатыгар табах уурунан мас сыыын ылан тимир оохтон уматынна уонна холкутуйдаына буоларыныы, оох иннинээи дл олоппоско оллоонноон олорунан кэбистэ. Лкй истэрдии оостуммутун крн, Бориска кэпсээнин салаан барда.

– Кыыл кмс кстбт сиригэр олохтоох дьон клнэттэн клнэ аайы муа-сорго тбээллэр. Кинилэр саастарын тухары хаатырга лэтиттэн итэээ суох хабалаа сылдьаллар. Ону мин бэйэм эппинэн-хааммынан билбитим. Ээм, аам саастарын тухары абааы тыына имит араас тааын хостуу снэн сааан диринээх, синэ турар рттээх, киини тобугунан уулаах, хараа ииэ киирэн хара сарсыардаттан киээээ диэри сыыла сылдьан лэлииллэрэ. Ол ыарахан лэттэн сыыстаран стл ыарыы буолан эдэр саастарыгар лбттэрэ. Мин аыстаахпыттан лэлээбитим. Оолору таырдьа лэлэтэллэрэ. Ааас халлаан анныгар силлиэни-ардаы аахсыбакка, таачыканан инчээй буору таарбыт. Тааа суох буолан ордук кыын иэдэйэрбит. Куруук туос аччык сылдьарбыт. Кннээи сорудаххын толорботоххуна таылларбыт. Хамнаы адьас дуона суоу аахсарбыт. Ыйга улахан дьон балтараа, дьахталлар биирдии солкуобайы, оттон кыра оолор биэс уоннуу харчыны ыларбыт. лэит илии тиийбэт буолан, тннэри-кннэри солбуа сылдьан лэлиирбит. Самнархай бараахтарга уончалыы ыал бииргэ симсэн олорорбут. Сыыкалаан, ымынах буолан, ис ыарыытынан ыалдьан дьон сылбах курдук охтоллоро. Оччолорго эмп-томп диэн суоа. Эгэ, балыыа диэн кэлиэ дуо?! Ыарыахтар тымныы бараахха дьахтардыын, эр дьоннуун бииргэ сииктээх муостаа сыталлара. Бириискэ рднэн биир эмэ лиэкэр лэлиирэ. Сорохторго олох да суох буолара. Улаатан баран, ону тулуйумуна трбт дойдубуттан атахпынан куоппутум. Атын сиргэ ордук олоу крм дии саныырым. Онтукам баара, баай ымсыыта икки, дьадаы кии кыалата икки ханна баарар биир эбит, – Бориска санаатыттан кыйаханан тура эккирээтэ. Тттр-таары хаамыталыы сылдьан, баттаын ртэ анньымахтаата. Лкй киитэ аймаммытын аралдьытаары тыл ктхт.

– Эиги билэн эрдэххит дии, сир рдгэр т улахан сомоо кмстэр кстллрн?

Бориска хонос гына тстэ. Хайдах эрэ сэргэхсийбит крнэннэ.

– Спк этти. Бииги идэбит буоларын быыытынан, кыыл кмс остуоруйатын срн ттлэрин син билбэхтээбин дии саныыбын. Былыргы дааны, билии дааны кэмэ сомоо кыыл км булуу, соуччу тосхойбут дьолунан, баайынан ааыллара. Ол эрээри олоххо куруук оннук буолбат эбит. Хастыы да килограмм, сороор уонунан килограмм ыйааыннаах сомоолор кстбт тбэлтэлэрэ аыйаа суохтар. Мин аам кэпсииринэн, оо эрдэинэ Урал диэн хайалаах бииги трбт дойдубутугар, биир маастар икки буут уон муунталаах сомоо км булбут. Ити нуучча сиригэр кстбттэртэн саамай улаханнара эбит. Онтукатыгар сокуон быыытынан солуотунньугун аайы 15-тии харчыны биэрэн, 1266 солкуобайы тлхтээх эбиттэр. Хайа баай ону толору тлй? Онон-манан баайсан барбах дуомун эрэ биэрбиттэр. Ол сордоох онтон хомойон-хоргутан буор иээччи буолан хаалбыт. лэтигэр тахсыбакка сылдьыбытын иин, илиитин-атаын кэлгийэн аалан, тойоттор дьаалларынан бириискэ лэиттэрин хараын ортотугар оруосканан таыйбыттар. Кэлин быста дьадайан ыалдьан лбт, – Бориска эмиэ хараастан тыла- чиээн барда.

– Итиннэээр улахан ыйааыннаах кмс кстбтэ буолуо дуо? – Лкй рсптт лаппыйан ыйытта.

– Атын дойдуларга ксттэлээбит сомоолор сс баараайдар, ону ымпыгын-чымпыгын билбэтим, – диэн Бориска кырдьыгын эттэ. Былыр-былыргыттан уос номоор сылдьар, соротун кии итээйиэн да саарыыр эгэлгэ кэпсээннэр элбэхтэр. Олортон иккилии ааар тонна ыйааыннаах икки олус аарыма кыыл кмс сомоото булуллубута биллэр. Биирдэрэ Бируни диэн илии дойду былыргы рэхтэээ суруйарынан, билии Афганистан соуруу ттгэр, оччотооуга ааттанарынан Зарубаа кстбт. Кини кээмэйэ эргиччи ттнэн тоолох устатын саа эбит. Иккис аарыма кмс сомоотун 1145 сыллаахха Богомея диэн сиртэн булбуттар. Смэр улахан сомоолор гстэрэ Австралия уонна Америка сирдэриттэн ксттэлээбиттэр. Ордук Австралияттан «Холтерман плитата» диэн аатырар. Кини рдгэ, кэтитэ турар кии саа, ыйааына 280 килограмм, халыа 20 см эбит. Ол гынан баран, кварц тааы кытта бииргэ сылдьар буолан, чыыстай кмэ 100 килограмм кэриэ эбит. Урут Чехословакия, Перу, Куба сирдэригэр 60–70 килограмнаах кмстэр булуллубуттарын туунан ахтыылар эмиэ бааллар. Билии кэмэ рэхтээхтэр ааалларынан, 10 килограмтан ордук ыарахан ыйааыннаах сомоолор ахсааннара 8–10 тыыынча кэриэ. Кинилэртэн аарыма улаханнарын ахсаана уонунан эрэ ааыллар . Маннык сомоолору ксгэр кмс лэиттэрэ анаан-минээн крд сылдьан булуталаабыттар. Ол эрээри алас тбээ тэн булуллубут тбэлтэлэр эмиэ бааллар. Холобур, «Оливер Марти» диэн Америкаттан кстбт 36,3 килограмм ыйааыннаах км биир старатель лбт доорун кмр иин хаа сылдьан булбут. Бу олус саталлаах кии эбит. Кини кмн тиэйэ сылдьан, Америка куораттарыгар харчыга крдрн 10.000 доллары хомуйбут. Онтон кэлин 22.700 долларга атыылаан кэбиспит.

Бориска итинтэн тн билэрин сээргээбитин, Лкй бэркэ болойон олорон ииттэ.

9

Икки ыыыр аттаах кии Сиридикээни танары айаннаан иэллэр. Инникитэ чоккуруос харахтаах, хара элэмэс акка нксчч олорбут кыра хатыыр оонньор икки ттн лбдчч кртэлиир. Иэдэин этэ уостан, икки омурда хапсыйбыт. Энньэйбит уун сыааын аннынан крэсийбит сэпсигир бытыктаах. Ээрин ттэ бтэн, лаыыр курдук хара сарыы буолбут арбааын, иин тгэинэн тирбээ быанан бобо тардыммыт. Сотору-сотору куобах чомпойун р анньынан, бакыр ууох тарбахтарынан тбтн тарбаммахтыыр. Иккиэ, Сиидэр кинээс сылгыыта Миитэрэй, манайгы ат кэнниттэн олук ктээн иэр маан аты мииммит. Хайа тэллэинээи тумус тыа эргииригэр саа охсуллубут тээн турарын соуйа крдлэр. Суолтан туораан, дьиэни эргийэ хаамтардылар. Дьиэ таыгар кии хараар быраыллыахха айылаах туох да кстбэт. Аан баттатыылаах. Ол кэннигэр истиэнээ тимир крдьэх йнн турар. Кыс маска аыйах кураанах дл кыстана сытарыттан, биирдэстэригэр тэрээк сгэ батары охсуллубут.

Салаа рйэни р икки уллуах кэтитэ киэ чигдитийбит орох суол оойор. Суолу батыстылар. Толору биэс уон сааан сири бара иликтэринэ, рйэ кытыытыгар хаарынан брллбт икки чмх буор рлн сытарын крдлэр. Аттыгар кэлэн икки дири иин айахтара ооон сыталларын крн, оонньор мрэн бабыгыраата. Туох суолталаах ииннэр буолалларын таайа сатаан, кыайан быаарбатылар. Суолларын салгыы батыстылар. Эмиэ хаарынан брллбт чмхтр, чрэ ооспут ииннэр кннлэр. Тэйиччи сс икки чмх харааран сытар. Буордара саа тааарыллыбыт. Мэктиэтигэр буруолуурга дылылар. Ханна эрэ сир анныгар тугу эрэ охсуолуур бтэи тыас иилиннэ. Оонньор соуйан ньолох гынна. Атын тохтотон бэргээтин хаас кулгааын сэгэтэн, тыас хоту инэйэн олорон сэрэхэдийбиттии ииллээтэ. Иччитэ суох харахтара мээнэнэн килэнэстилэр. Ону крн Миитэрэй иигэр клэ санаата да, таыгар биллэрбэтэ. Кини бу ииннэри т да манай крдр, кимнээх лэлииллэрин сэрэйэр. Былырыын кттэн ыла татардары крс илик. Бу ойууну кытта аараттан ыла аргыстаан иэр. Сиридикээн баыгар Хоболоох трдттэн кн тахсыбыт эбээннэргэ Миитэрэй басты тордохторугар ктн тсптэ, оонньор саардыы аай кыыран бппт этэ. Ыалдьыбыт дьахтар тыынын арааччылаан, маанылатан, аыы-сии олороро. Миитэрэй киирбитин крн рэ тсптэ. «Аргыстаыахпыт» диэн быаччы сдйэн кэбиспитэ. Ойуун ииллээн кр-кр, атын аргыый тыас хоту хаамтарда. Чугааатылар. лэс айаын курдук, кытыылара кырыарбыт икки кэккэлээ иинтэн итии салгын бургучуйар. Оонньор ыйытардыы Миитэрэй диэки эргилиннэ. Анарааыта тугу да билбэтэхтии саннын ыгданатта. Оонньор чугаыан саараата. Бэргээтин кулгааын иккиэннэрин аан, айаын атан, ииллээн олордо. Ол икки ардыгар бтэи кс тыаа тииргээтэ уонна тугу эрэ хадьырыйар тыас иилиннэ. Ойуун хараын ргэинэн р крн кэбистэ. Ата сиргэнэн туора ойуутугар, куааннык саа таааран кнээбитинэн тас уоратынан тоуу хаарга тиэрэ таылла тстэ. Хата, охторугар атаын тэиинигэр кэтэ биэрэн, ата биирдэ-иккитэ ойоот, тохтоото. Миитэрэй бастаан соуйан хаалан тугунан да кмлн билиминэ олорбохтоото. Онтон й ылан, ойутан кэлэн атыттан ыстанан тстэ. Бтнн хаар буолбут, клттн мхс сытар оонньору икки окумалыттан туруору тарта. Ойуун кутталыттан саата ииттэн тахсыбат буола бтхтээбит. Ити икки ардыгар чугастааы иин ииттэн сирэйдиин-харахтыын, таастыын-саптыын бтнн буор буолбут хара бэкир кии оростон оронон таыста.

– Бабат! Багдайа сытыйбыт баайы эбит дуу? Ктр тоо улаханай?!.. – оонньор сирэйин хаарын ньиккэринэ туран, туох эрэ атыа ктр санаабыта кии буолбутуттан кэээбит курдук буолла. Иинтэн тахсыбыт кии тааын-сабын тэбэнэ, хойуу бытыгыттан сыстыбыт буору-сыыы ыраастана турда. Ол эрэ кэнниттэн кэиэирбит куолаынан дорооболоон сдйдэ. Миитэрэйи билэн, сирэйэ сырдыы тстэ. Утары кэллэ.

– Кэпсээит?

– Бай, сахалыы саарар эбит дуу? – оонньор соуйан саа аллайда. Сэргээлээбит курдук буолла.

– Туох да суох. Эн тугу сээргиигин? – иккис иинтэн тахсыбыт Сафейка диэки чарапчыланан крд.