Отчаяние (на каз.яз.)

Кншыыс ашар міршісі бдірашитті кесі — Асу ханы Слтан-Саид аза боланнан кейін, бл таа он екі лыны лкені бді-Латиф слтанды отырызан. аза хандары мен бдірашит арасындаы Жетісу шін талас енді бді-Латифа кшкен.

Бабаслтан мен бді-Латиф Абдолла мен аза хандарына арсы жргізген саясаттарында немі одатас болып келген. Бабаслтанны жеілуі — бді-Латифты жеілуі. Ал бді-Латифты кйреуі — Бабаслтанны кйреуі. Оны стіне бл кезде аза елімен одатас ырыз ауымы да, Жасылкл жанындаы жерлері шін кресуге лшынып отыран.

Ханазар осы бір ым-иаш тартыс кезін пайдаланып, ырыз, аза боп бірігіп, Асуды шаппа болды.

Ханазарды ртенген жрегі енді сл толастады. Біра ол, бл шешім тбі зіні лімімен тынатынын білмеді. Тла бойын шпенділік билеген Ханазар енді ара тнді жамылып, ос перзентіні абіріні басына барды. за отырды. н бойын дерт басан, жаны жара, кілі нала Ханазар, болаша тартыс- ты ауыр жгін аралап, той сарайына келді.

Бл кезде тойа жрт бден жиналан екен. Осыдан бірнеше кн брын ана Шарабхана зеніні бойында аза тапан аяулы лдарын жерлеп, ан жылап, ара жамылан жрт аз кнні ішінде бар айысын мыта оймапты. Хан тойы болан со амалсыз келген трізді… ыз клкі-назы тншыып, жігіт зіл-оспаы сыбырлап шыады. йтсе де, аралы ханны кілін ктергісі келгендей, Ханазар йге кірісімен жрт бір мезет жадырай тсіп, жиын-думан сл ызандай болды.

Ханазар Аторынды таы крді. Таы жрегі алашы кргендегідей дір ете алды. Енді ол зіне-зі тадана тсті. Жаа ана ос арланыны жеке абірін шатап, лыан аш асырдай ішін тартып, ксігін баса алмай, за жылаанында тіршілікті ны кк тиына татымай алып еді. Ал азір… жаадан кн шыандай, дние айтадан жарырап сала берді. Бл андай дірет, тірім-ау. Дл азір лззат іздейтін уаыт па?

Сол кнгі тн екеуіні е соы тні болды…

бді-Латиф Ханазар ханмен сан мртебе кездескен. аза скерін сан мртебе жеген де. Біра осы жолы Алтын Емел тсындаы кездесу згеше тті. Ханазар басаран алы ырыз-аза скері Ордасында йытап жатан бді-Латифты тн ортасында шапты. Жар шаындаы ханды тсегінен трызбай, айбалтамен шапылап лтірді. Асуды мал-млкін талап, аза-ырыз олы Жасылклге арай ктерілді.

Бл лады естіген бді-Латифты аасы, ашар ханы бдірашит асіреттен от басында тнеріп за отырды. Айла-тсілі таусылып, аыры арамаындаы елді бар жігітін ертіп, Жасылкл жаасында Артыш деген жерде бекініп жат- ан аза-ырыз олына кеп тиді. арсы жаты бекінісін бзып, аза-ырыз скерімен тіктесе рыса шыты. Екі жатан ан кл-ксір аты. Майдан екі аптаа созылды. Аырында бдірашит жаы жеді. Сойан рыста азаты басты-басты бірнеше батыры мен Ханазар хан аза тапты. Біра лер алдында А Орда ханы, басында отыран Тя батыра Туекел слтанны тарихын ашып кетті.

— білайыр мырза, — деді Бар жырау сзін аятап, — сіз бл кйге алай жеттік дейсіз?.. Ел бірлігі жо жерде бдан да сораы кйзеліске шырау та емес. Мйізі шаыратай Ханазарды да олынан келмеді бар азаты басын осу. — Жырау ауыр крсінді. — Біріктіре білседер, халы деген ара тастан да берік ой. Біра азір оны іске асыра алатын кім бар?

араша йде жанан тобылы шоы лдеашан снген. Бар жырау гімесі де лдеашан біткен. йытап кеткен адамдарды пысылдары мен йді айнала оршай шккен тйелерді анда-санда йылы-ояу ыыранандары ана естіледі. Тек Бар ана ояу жатыр. Шаыратан жыбырлаан кп жлдыз крінеді. Жырау ауыр ойда: «аза еліні басынан талай иын-ыстау кезедер тіп еді, біра е орынышты ауіпке енді тап болмаса не ылсын! Шыыс Тркістанды жтар-жтпастан, бері арай ытай айдаары жылжып келеді. Ал ытайдан ыып, Алтай тауынан лаан Жоар ауымы болса мынау.

Россия да брыны блшектенген Россия емес. лемді шарлауа шыан екі басты самры с трізді бден бекініп алан. анатыны серпіні сонау, жаасын балышылар жайлаан лы Мхита да жетіп алды. Сонда… аза елі андай кйде? Жртты басын біріктіріп, жауыа арсы шыар кім бар? Болат, Смеке, Баратар ма елге тірек болар?… Жо, олара араанда осы білайырда бір міт тр ма, алай? й, білмеймін. Халыты соынан ерту шін кемегерді аылы керек ой адама! лде ара басыны амын ойлап, бл да бір бйірге бра тартып жре ме, кім білсін? Жырауды безек аан шыр ойы — еліні тадырын олына алар жаа айраткерін іздеп шар рды. Неге екені белгісіз, оны иялы жанында шаласынан тсіп, аннен-аперсіз йытап жатан білмансра айта-айта орала берді.

— Бітісі блек екен, л туса осындайлардан туар… — деді ол аырын кбірлеп. — Хан болса несі бар. Асыл тастан, аыл жастан. Біра аптаан Смеке, Бара, білайырлар бан жол берер ме? Кім біледі, алырлы, ерлік кейде зіне-зі жол салатын да кезі болатын еді.

Жырау алжырап жатып, та ата йытап кетті.

Кн шыа оянан Бар й сыртындаы ыбырлап жрген адамдарды білайыр нкерлері екенін білді. Жанында білманср сол алпында йытап жатыр. Тек кзіне Ораз л тсе оймады. Жрер алдында олтыынан ктеріп атына мінгізген білмансрдан:

— лкен тйешіні кре алмадым-ау, ол айда? — деп срады.

— айда екенін мен айтпайын, сіз срамай-а ойыыз.

Бар жырау ауыр крсінді. «И, срия, см бл заманда л бейшараларды тадыры, міне, осылай шешіледі».

— Ол сені жауы емес еді ой…

— Жртты брі азір мені жауым.

— Олай болса, сені рісі де заа бармайды екен. — Бар жырау жас тйешіге тксие арады. — Бізді азір екі-а жауымыз бар. Бірі — сырты жау. Екіншісі, жртты басын остыртпай, блшектеп билегелі жрген би, слтандар. Ел аморы болам деген адам бны білсе керек. айраты тасып бара жатса, халыты адал лдарыны анына орта боланша, олыа ару алып, жауа неге шаппайсы?

— Кезегі келгенде жауа да шабамыз. Ал Ораз лды мен лтіргенімді айдан білдііз?

— Кзі айтып тр.

— Ендеше ешкімге тіс жарушы болмаыз.

— Неге?

білманср Бар жыраудан кзін алмай тесіле арады.

— Тбі ш жзді ханы мен боламын, Бар аа. Ал сіз аза халыны ел боланын тілейсіз ой…

Бар жырау жрмекші боп ыайлана берді.

— Бгіннен бастап мен енді білманср емеспін! — деді жас тйеші.

Бар жырау оан тадана кз тастады.

— Кімсі сонда?

— Абылаймын!..

— Абылай?.. анішер Абылай сені ата еді ой! аза елі бл аттан оратын…

— Менен де орысын!

Тркістанды жау олына беру — намысор Елшібекке аза Ордасыны шаыраы кйреп, жерге лаандай крінген. Бармаын шайнай-шайнай бл ауыртпалыа да кнуге мжбр болды. Кзінде жасы, жрегінде ашуы, сонау е аыры срапыл дауылды ара тнде амалы жо, шаарды тастап, е сенімді деген бір топ жігітімен азаты кне астанасыны бірі Саурана беттеді. Жауынан Тркістанда ала алмаан кегін Сауранда алма. Бл аланы кеудесінен жаны шыанша орама…

Елшібекке ермеген жртты біразы Сауранды айналып тіп, Ташкентке арай шбырды. Біразы Тркістаннан замай, Сырдарияны жаасындаы алы амыс- а барып тыылды.

Ертеіне боран да тыйылды, бос алан шаара кн шыа Шно-Дабо скері де кірді.

Тркістанда Сыбан Раптан онтайшы кеесін шаырды. зіні басты баадЇрлері мен нояндарыны аылы бойынша, блар енді Сырдария мен Амударияны жаалай отырып, Жайы, Еділ зендеріне дейін тіп, сонау Айдархан (Астрахань) тбіндегі алма аймаымен штаспа болды. Бл жолды Ренат та малдаан. Ара жерінде Бетпадала, арам арылы жруді ауіпті екенін еске алып, ол жаа келесі жазда Ертіс бойындаы Тлеуіт (а ырыз), Телес, Мндас, Енисей ырызы, ман Челкан сынды Ойрат тымдас Батыс Сібірде тратын са руларды оса отырып аза жеріне Есіл, Тобыл зендері жаынан тиюді ойлады. Сйтіп, сонау ытай шекарасынан солтстіктегі Тобыл, Есіл зендеріне дейін, кнбатыста Еділді бергі жаасынан, кншыыста Ертісті ары бетіне дейін жайлаан аза елін біржолата зіне баындырып, Сыбан Раптан атасы Батурды олынан келмеген лы Жоар хандыын рма болды. Бл бл ма, аза жері таиясына тар келгендей, ол Россия патшалыына жататын Тмен, азіргі Красноярск, Кузнецк алаларын да Бірінші Петр патша з еркімен берсе — олынан, бермесе — жолынан соысып тартып аламыз десті.