Отчаяние (на каз.яз.)

— Танымай алды ба мені, Абылай хан?!

Абылайа тлегіт даусы таныс секілді крінді.

— здерін здері батыр деп атаан алаятарды хаты айда?

— Батыр деген ат кесіні дулетімен бірге келмейді, жігіт адам ан майданда ерлік крсетіп зі алады! — деді тлегіт кекете кліп.

Абылай жігітті енді таныды.

Бл баяы жалыз кз Оратан тараан ия пен Тя лдарды рпаы Науан станы жалыз баласы Керей еді. Ол Бгенбайдан кейін де талай анды рыстара атысан. Еіреген ер бола трса да, аырында хандара еріп, адам баласы бірін-бірі аямай ыран жорытардан жрегі шайлыан. Сйтіп ол жылы баан ауылды бостан жігіті боп отырып алан. Біра мірді иянаты оны айтадан анды тартыса алып келген. Біра бл жолы тартыс згешелеу еді. Кндерді кнінде уаытында хана деген гараж-аражатын тлей алмай, ол бір слтана бес байтала тлегіттікке сатылан-ды. Бір кні бны жасспірім ызын слтанны зорлап жатан стінен шыып, оны анжарымен жарып лтірген. Абылай ісін арап, кісі лтіргені шін, патша кіметіні олына берген. Ал патша соты кміс шыаратын жерге каторгаа айдаан…

— И, айдан жрсі, жылышы Керей! — деді Абылай, — зі секілді кісі лтіргіштер барып осылып жатан жаа «орыс патшасы» кім?

Керей тісін асита клді.

— Жай кісіні лтіру обал. Ал слтанды лтіру — сауап. Алла тааланы зі ондай кнні те жартысын кешеді.

— Бкіл кнді кешу шін не істеу керек?

— Ханды лтіру керек! — деді Керей сабырлы нмен.

Таымына ыл брау сап инаанмен, Керей Пугачев батырларыны хатын кімге бергенін айтпады. Келесі кні оны асау айырды йрыына байлап, азаптап лтірді. Сол кні тнде хан тлегіт аулыны жз елу жігіті Пугачев ереуілшілеріне осылма боп ашып кетті. Оларды ішінде Керейді ер жетіп алан екі баласы да бар. Ертеіне мы жарым нкерімен ашындарды Абылайды зі бір кішкентай зенні жаасында уып жетіп, алдына сап айдап айтуа оршай бергенінде, кенет грсілдеген мылты дауысы шыты. Бірден он шаты нкері оа шан Абылай амалсыз амысты сайа барып тыылды. Жаа салынып, жатан бекіністі бір рота солдаты офицерлерін лтіріп, аза жігіттерімен бірге Пугачев скеріне ашанын хан артынан естіді.

Амал жо, блара шегінуге тура келді. Абылай Ордасына айтып келгеннен кейін, орыс бекіністерімен шектесе отыран арауыл руынан жорыа шаырылан жігіттерді те жартысы келмегенін білді. Ауыл билері мен асаалдары Абылайа «кедей біткенні брі орыс ереуілшілеріне осылып кетті» деп хабар берді. Осы кннен бастап хан тлегіттерінен де кніне екі-ш адам жо болып отырды. Кешегі «кпір» деп здері орытан орыс ара шекпендеріне ауыл жігіттеріні еркімен барып осылып жатанын крген слтандар енді зре-ттары ашып сасайын деді. Жрт аарынан орыан кейбіреулері орыс бекіністеріне тыылды…

Бір жеті бойы Абылай хан ордасынан шыпай ойды. Бір нкерін Омбы генерал-губернаторына, екіншісін Орынбора шаптырды. ш жетіден кейін Абылай мен Нралы Тобыл зеніні жаасындаы бір шаын бекіністе кездесті. Бл мжіліске Орынбор мен Омбыдан келген орыс офицерлері де атынасты.

Осы мжілістен кейін Абылай мен Нралыны жасатары бкіл аза даласын шарлап тті. Пугачев ктерілісшілеріне осылма боп ашып бара жатан аза жігіттері мен орыс солдаттарын лек-легімен стады. Оларды мойындарына аран байлап сйретіп, орыс бекіністеріндегі крі ылыш офицерлеріне апарып тапсырды. Жарты сааттан кейін бларды бастары кесіліп, «кімде-кім блікшілерге осылысы келсе, осылай леді» деп бекініс абыраларына ойылды.

Абылай мен Нралы арнаулы жаса шыарып, ктеріліске осылан ауылдарды шапты. Бл жасаа патша кіметіне адал ызмет істеп келе жатан аза мырзалары мен орыс ландары бірігіп, азапен кршілес башрт ауылдарын да ботадай боздатты. Сонда тосан штегі Бар жырау ашуланып, зіні:

Абылай-ау, Абылай,

Момына келіп бек болды…

деп басталатын ататы толауын айтып еді.

кпеменен абынба,

тіменен жарылма,

Орыспенен соысып,

Басыа мнша ктерген

Жртыа жаулы саынба.

Кніде мендей жырлайтын

Тосан ште ария

Енді де саан табылмас

деп бітетін, орыс халымен достасуа шаыран жыры бкіл аза еліне тарады. Бл толауа ла ойан жайлаудаы жылышы, кзеттегі жауынгер енді ашын орыс солдаттарын стап беруді орнына, Абылай нкерлеріне «ел арасын бзалы жрсідер» — деп, здеріне тап беруді шыарды.

Ел арасында Абылайа деген наразылы туа бастады. Хан жасаына келіп осылудан грі, аза жігіттері Жайыты ары бетіндегі Пугачевті белгісіз батырларыны ол астына ашты. Бкіл аза жерінде тнде жанан оттар кбейді. Ол отты оршай отыран ереуілшіл жігіттерді осылып салан ндері жиі естіле бастады. Олара Пугачев ктерілісіні хабарын жеткізгелі асыа шапан салт аттыларды дбірі келіп ласты.

Сондай кндерді бірінде Бар жырау Бурабай кліні жаасында «Абылай алаы» атанан жердегі хан Ордасына келді. Жырауды Абылайды білгеніне жарты асырдан асып кеткен-ді. Жоар олына «Абылайлап» жеке шапан жас жігіт лі кнге дейін жырауды есінде. Жігіт аасы болып алден Церенге ттына тскен Абылайды да жырау мытан жо. Бетіні тамыры бір блк етпей, адам анын белшеден басып жрген бгінгі Абылай да жырауды кз алдында. Осыны брін білетін жзге келген жырау Абылайды дл азіргідей ты ашып, бігерленген кезін крген емес. артая бастаан хан, арсы алдындаы бір зата кзі тратамай, олындаы амшысын білеп жртты апшысын уырып жр.

Хан аулыны а йлері лдеашан жыылан. Сары атан, ара інгендерге лдеашан артылан. Кш алды озалып та кеткен. Кнгей жаа арай айдалан йір-йір жылылар мен отан-отан ойлары да лдеашан Ккшені хош иісті ыра белестерінен асып лгірген. Бл бігер — хан аулыны кшу бігері. Осыдан ш кн брын Абылай хан Ордасын елімні кне астанасы Тркістана кшірем деп жариялаан. Сол сааттан бастап хан ауылы бігерге тскен. Тскейдегі жылыа, жеке онан аайын-туыса хабаршы шапты- рылан.

рине, хан ордасыны Тркістана кшірілуі, аза еліні кне астанасын іздегендіктен емес еді. азір ай астананы кне, кне еместігіне арайтын Абылайда мрша жо-тын…

— Япырмай, жеттііз бе, жырауым? — деді Абылай, аттан тсіп жатан Барды кріп, — жолыызда, йтеуір, ешкім кедергі болан жо па?..

— азір жол бойы толан адам ой, — деді жырау ойын ашып айтпай.

— И, азір жол бойында тонаушы кп. Жрт бзылды ой!

Бар жырау таы бір ой тастады.

— артайанда дние біткенні брі жаман крінетін деті.

— Жо, одан емес! — деді Абылай.

Сзімді ешкім тыдап тран жо па дегендей, Абылай жан-жаына а- рады.

— Мен бл арада отырсам, мына жрт хан етіп алдырмайды!

Бар жырау жадайа енді тсінді.

— Орыс алаларындай ала салам деген зі емес пе еді…

— арыс атсын мндай алаларды! — деді Абылай олын сермеп. — Бл алаларды мен тек губернатор, жандаралдар ана билейді деп ойлайтынмын. Астанасында атын патшаны тратынын да білетінмін. Тбі олармен тіл табысармын деуші едім. Біра мені ойлаанымдай болмай шыты. Бл алаларда бастытарына баынысы келмейтін блікшілер де трады екен. Келімсектерден лгі алан л-тан, малшы-жалшы, кедей тобыр індет келгендей бден блініп барады.

— Хан Абылай, енді міне шыныды айтып трсы! — деді Бар клімсіреп.

— Неге жалызсы, жырау? немі асыа еріп жретін серіктері айда? азір біз жола шыамыз ой…

— Жо, мен осы арада аламын! — деді Бар жырау, лдеайдаы кк- жиекке кз жіберіп.

…Алтын сулесі блдіргенді, жидекті жасыл даланы нра блеп, кн жоары ктеріле берді. Кшкен жртты орнында алан оттар снуге айналан. Тбе басындаы Бар жырау кнгей жаа арап лі тр. Алыстаы белестен асып, хан кші біртіндеп жоалып барады. Ккжиектен ктерілген саыммен ойнап, Абылайды а туы блдыр аады…