Отчаяние (на каз.яз.)

Сонан со тосана келсе де лі тырдан таймаан Бар жырауа арады.

— Адам дегенні андай екенін ты ба, жырау… ан мен жаса блесе ана олар сені жасы кре бастайды!..

— Кп кешікпей, таы да жаман тс креді екенсі, хан Абылай!

Хан мен аынны арасында бл гіме за жылдан бері келе жатан таластары еді…

…Хан ордасы орнаан теріскейдегі Ккшетауа арай алы ол алдында хан мен жыршысы келе жатыр. Кптен бері бл екеуіні бір сапта атар жола шыаны осы. Жасы лайан сайын Абылайды мінезі атулана тскен. Ханны мінезі атуланан сайын Бар жырау одан алыстай бастаан. Бір кезде аылшым деп ккке ктерген Бар жырауды сзіне, соы жылдары, хан ла оймайтын болан. Сз асиетін жоары баалайтын Бар жырауды мінезі, кейде ханны итыына тиіп, кейітіп те тастайтын. Жырауды дейі ашуландырысы келгендей оны кзінше Абылай брыныдан ары ширыып атая беретін.

— И, адам деген осындай, — деді Абылай, жаа ана зіліп алан ойын айта жалап. — Бір сомын тартып алып, он тиынын айтарып берсе жрт сені ділетті билеуші санайды!

Бар жырау хана кз иыын аударды да ойды.

— артаяйын деген екенсі, Абылай.

— Сенен крі емеспін ой.

— Мен ондай крілікті айтпаймын, алдияр… Адам деген а пейіл, сенімпаз келеді… Оны бл асиетін клкі етуге болмайды.

— Бл сзіе араанда, мен емес, зі артайып апсы…

— Жо, мен брынымнан аылды бола бастадым…

— Мен де, жырауым!

Бар жырау брылып артына арады. Біраз жрт ауылдарыны тсына келгенде блініп кетіп, содарында азантай ана жігіттер алыпты.

— Бізді сзімізді ешкім естімейді, Абылай… Оашада срамашы едім, айтшы… Божбандарды неге ат йрыына байлауа бйырды? Оларды саан арсы ойма болан зіе жаын адамдары еді ой. Жне Божбандар оан хандыына дл бгін кше оямыз демеген-ді. Ел арасы елегізи бастааны рас. Жел сзге еріп опарыла ктерілуі де ммкін еді. Ал сен… Аылшы жіберіп тотау айтуды орнына, амыс арасына жігіттеріді тыып ойып, лім хана тілдесуге бара жатан адамдарын стап алды. Сосын Божбан атаулыны брі осындай деп, быпырт тигендей етті. Неге бйтті?

— Бны брін сен айдан білесі, жырауым?

— Білмей… Елу жылдан бері мен сені мінез-лыа, айла-тсіліе аныпын ой, алдияр.

— аны болса… Жаа зі айтты ой, ел арасы елегізи бастады деп… Бгін елегізсе, ерте ереуілге шыады. згеге лгі болсын деп жазаладым.

— Жо, бл лгі емес, кйік… Кйіктен ел артаяды, есесі тседі…

Екеуі біраз уаыт ндемей алды. Абылайды тнып келе жатан кздерін- де кенет бір шын пайда болды. Даусы да жас жігітті даусындай мыым шыты.

— у атын-патша бекітпегенмен, айтшы, жырау, осы жрт мені ш жзді ханы деп санай ма?

— И, сені «лкен Орда» ханы санайды! — деді жырау ханны бл сраты неге бергеніне тсінбей.

— Онда мынаны тсінші… Мен ат жалын тартып мінгелі, ажалдан орып крген жопын. Досымды да, асымды да аяуды білген емеспін. Біреуін ат йрыына байлап лтіріп, біреуіне оалы шапан жауып, мадатай ктеріп, зіме серік еттім. Соны брін тек хан болу шін істедім бе? И, солай-а делік… Ал сонда сол дрежеге мен неге соншама марттым?

Бар жырау атыны басын брып алды.

— И, бсе неге?

— згеге стемдігіді жргізіп, мерейі жоары болу шін дейтін шыарсы. Жо, олай емес. Оан жай хан болса да жетеді.

Абылай кенет тнжырай алды.

— Жарайды, бны жайын баса кні, сыр пернесін таы бір айы шерткен кні айтармын. Ал азір…

— И, азір?

Абылай езу тартты.

— Баяыдан бері мені сойылымды соып, артайаныда з ісінен зі орып алды ба, жырауым?.. ткен іске зіді зі инамай-а ой. Оданда мені мына срауыма жауап берші… Бастары осылмай кеп, «Атабан шбырындыда» кеуегінен ашан ояндай сасып, жартысынан кбін жоалтан бл елге андай адамны хан болуы керек еді. Былбырап аан ысты ан иісінен жрегі айнымайтын, атал басшысы болмаса, срия заманда жан-жаынан аптаан жауы даласын аткпір етіп, здерін р жотаны етегіне тбе-тбе ып йіп кетпесіне кім кепіл еді? Сонда азатан не алар еді? Осы сраыма жауап бер, улие жырау…

Бар жырауды да кілі орныандай. Ол тіпті Абылай жаа мойнын да брмады. Айдалаа сйлегендей мылау нмен:

— И, зі айтандай, керек кезінде атал болмааныда, мен сенімен бйтіп атар келе жатпас едім, — деді. — Рас, мір баи сені ісіді ктермелеп келдім. Ол шежіре ой. Ал гіме азір шежіреде емес, басада. Оны зі де жасы білесі.

— Тотама, жырау, айта бер!

— Жоар, ытаймен соысып, оан хандарыны бетін айтаранша, сен жртты бірімен бірін шіктіріп, не орынсыз лімге бйырып крген жосы… Ботаанды тірідей крге кмгеніді де мытпаан шыарсы, Абылай. Жрт ол ылмысыды да кешірді ой. И, сен ол кезде бар боланы слтан еді, бес мы адамны саан кші жететін еді. лде алдарынан ктерілген азаны мен сабадаы ымызы сені тарды деп ойлайсы ба? Жо, Абылай. Жрт онтайшыа арсы шыатыныды тсінді. Сол заманны шындыы сені жаыда екенін ты. Су тасыанда се ран балытай есегіреп алан ел, зіні ксемін іздеді. Бріні басын осатын ер-азаматын іздеді.

Сол ер-азамат, тар жол, тайа кешуде жртын аман алып шыатын ер сен ана боп крінді ол кндерде.

— Ал содан кейін не болды?..

— Содан кейін… Батыр Баян аза тапты.

— И, айта бер… не демексі, жырау?

— Туан інісі Ноянды лтіргені шін, бл жаланнан кеткісі келген жо. — Бар жырау алыстаы ккжиекке арай сйледі. — Батыр Баян саан атты сенген-ді. Ал сен болса ашар мен лжадаы аза, йырды ереуіліне кіл блмей, Алтынемелді тастап, кейін шегінді. Батыр Баян бны опасызды деп санады. мір сруді оан енді еш маызы жотай крінді. Крер кзге лім іздей бастады. Бндай жадайда ешкім еш нрсені білмейді деп ойлау міршілерді деті ой.

— ытайа арсы соысар бізде кш болмаанын білмейтін бе еді, жырау?

— йткенмен, ереуілге шыан елді біразын сатап алатын едік. Бізден ауіп ойламаан Чжао Хой мен Фу Де бкіл шыыс Тркістанды ан-жоса етті…

Абылай мысылдай езу тартты.

— Мені шегінгенімді жрта зі дріптеп еді ой!

— Бл у заманда мені еріксіз дріптегендерім аз дейсі бе…

— Таы не бар, айтып ал, жырау?

— Ал сен Алтынемелден тек хан болу шін шегінді. Содан кейін-а жолы, соынан ерген елді болашаынан екі айрылды, ханым!

— «Болаша?» — Абылай басын шайады. — «Болаша» деген не?.. «Ел» деген не? Мндай сзді мені ары бабам, жер шарыны те жартысын жаулап алан лы Шыысхан білген емес.

— Ал зі ше?

— Білмесем… Арманым мен ксігі мол елу жылымды ат стінде ткіз- бес ем.

— Шыысхан да бар мірін жорыта ткізген. Біра ол бабаны жаулап алан жарты лемі айда, Абылай? Бізге алдыран мрасы — тек жанталаса алысу ана емеc пе… «Болаша» дегенні не екеніне енді тсінді бе? Ал ел ше?… «Ел» деген ешуаытта да еш нрсені мытпайды. Оны «алдадым» деп тек хандар ана ойлайды, Абылай…

— Мен еш уаытта халыты алдаан емеспін.

— Соы жылдары сен халыты жиі алдай бастады, Абылай. Сені жасаы брыныдай з жерін ана арап отыран жо, бтен елдерді жерін тартып алу рекетіне де кірісіп жр. Біресе араалпаа, біресе ырыза, збек алаларына жорыа шыасы. Дегеніе кнгісі келмеген аза руларын да шабасы…

— Осыны брін сол аза елі шін істеп жрген жопын ба?

— Жо, халыа одан келер пайда шамалы. Басаны ойып, Жайы ырынын ана есіе салшы…

Сол ырында ырылан ырыз жігіттері кз алдарына елестеп, екеуі де бір мезет ндей алмай алды. ырыз манаптарыны аза ауылдарын отын-отын шауып, малын барымталап маза бермегенін сылтау етіп, Абылай алы олмен кеп, Туро зеніні бойын жайлаан ырызды Солты руыны кп аулын шапан. Ктпеген жерден жауа ттеп бере алмай ырыз ауылдары Шу бойы- на арай босан. Шу ойнауындаы ызылсу мен Шамси зендеріні тйіскен саасында лкен рыс болан. Осы ан тгісте ола тскен ырыз ауылдарын Абылай Сарыараа айдап кеп, Есіл мен Нра бойына орналастыран. Осы кнгі аза жеріндегі «Бай ырыз» бен «Жаа ырыз» рулары солардан алан-ды.