Отчаяние (на каз.яз.)

— Содан кейін ырыз барымташылары аза ауылдарына беттеуді ой- ды ой, — деді Абылай, — сол жолы Шату асуынан тіп, ырыз ауылдарын шапсам, оным — ырызбен кршілес аза еліні тыныштыын ойлааным емес пе?

— арыс атсын ол кнді! — деді Бар жырау екі олын жоары ктеріп. — айта оралмасын, шсін арасы сол алпымен!

— Неге?

— Жайыл ойпатында досты емес, асты туды!

— Біз біресе жоарлармен, біресе шршіттермен ырылысып жатанда, аза ауылдарын лсін-лсін шауып маза бермеген сол манаптар емес пе еді?

— И, ырызды манабы мен азаты ханына ата, мал-млік, тлегіт, л керек болды. Біра одан кім зиян крді? ылшылдаан алдаспан жазыы жо ара бараны басын ара жерге домалатты. Бны да сендер сол жазыы жо жігіттерді олымен істедідер! Сол себептен де бауырлас екі елді арасына астыты уын андарына сііруге тырыстыдар. дай бндай ырынды зге халытарды басына бере крмесін! шпенділік уы енді рпатан рпаа кетсін дедідер, кштілер. Сйтіп асты рши беруін тілейсідер. Бізге е жаын ырыз халы еді. Сол халыа неге болар артыа не алдырып барасы? алдыраны — Жайыл ырыны ма?

— Ол ырын да мытылмас дейсі бе, жырау?

— мытылады, неге мытылмасын, ол шін…

— Сйле жырау!

— Ол шін жер бетінде хандар мен манаптар болмауы керек.

Абылай езу тартты.

— Ел еркесі жырауларды тек боланды ана емес, болмайтын жайды да айтуа аысы бар. Сйле! Маан таы андай айып таасы!

— Бес батырын ат йрыына байлап лтіргеніді оырат жігіттері кешеді деп ойлайсы ба?

— Мен лмей трып, ешкім оан н срай оймас!

— Сен де мгі-баи тірі тра алмайсы. Абылай? Кесілген теректей бір кні сен де лайсы. Сонда дене бзылып бітпей-а анмен желімдеп ран хандыы ыдырай бастайды. Со кезде бар айыбы, су жыланны басындай шошайып-шошайып шыа келеді. Сені сйегі урап алса, заман осылай тра берсе, Божбанны жетінші рпаы бес батырыны алай лгенін мытпайды. «Болаша» дегенде мені айтарым осы, Абылай. Тгілген анды алай жапса да брібір шберекті бетіне шыады. Заманымыз дрбеле болды деп, дрекі іске жол беру кн. иянатты істеу жеіл, жою иын. Ал сол иянатты рбітіп жргендер кімдер? Мына сен, хан Абылай. Кіші жзді ханы Нралы, оан мірлері, ырыз манаптары. Патша мен бодыхандар!

— Сонда мені мадатаан толаулары жалан болан ой?

— Ол толауларды брі сені стаан жолыа сенгендіктен туан. Біра мені сол сенімімді атамады, Абылай!

Екеуі таы біраз уаыт ндемей алды. Кн батуа айналанда, Абылай атыны басын тартып, олды онатын жерін крсетті. Бл бір раты ара суды жаасы еді. Жігіттеріні хан шатырын алай тігіп жатанын Абылай бір мезет арап трды да таы Бар жырауды асына келді.

— Сен айтан плсапаларды емес, баса жйттерді ойлаудамын, — деді ол бір трлі ажыан кейіппен, — иянат пен ділеттік, злымды пен жасылы. Бны брі мен бастаан іс емес… Ойа алдыран баса дние. Хандыы берік емес деді — бл сзі шынды. Біра мені хандыымны осалдыы анмен желімделгенінен емес…

— Сонда неде?

— Орысты Омбы трізді алаларында талай рет боланымды зі де білесі. Сол алалара келісімен кзетшілерімнен блініп, кшелерін жеке аралайтынмын… Жан-жаыма арап, кргенімді ойа сап за жретінмін. Орыс алалары бізді шыыс еліні кшелері ыыр-исы Бхар, Хиуа, Самарант секілді емес… Кшелері тп-тзу, ке, бірі мен біріні арасы млшерленіп блінген.

— Онда не тр? — деді Бар жырау. — Самарантты кшелері тар, исы боланменен Аса Темір зиратыны, Биби ханум мешітіні айда екенін тауып баруа болады ой…

— Жо, мселе онда емес, басада. Шыысхан скері несімен кшті боп еді, есіде бар ма?.. зіні тртібімен, іріктеліп рылан санымен кшті емес пе еді. р тменде он мы жауынгер болан. р жауынгер зіні орнын білген. Бкіл скер сол алпымен жріп отыран. р сыпай жанындаы кршісі жа- йында жауапты еді. Осылай темір тордай боп атып алан алы ол Шы- ысхан тірі кезінде шебін бзбай шабуыл жасап, бкіл лемні те жартысын жаулап алан. Ал лы хан лісімен алдымен тмендер тртібі бзылды, біріне-бірі кесірін тигізе бастады…

— И, сосын?

— Шыысханны тртіпті, мызымас тмендерінен орыан баса халытар енді здеріні мірін сол Шыысханны тмендеріндей атал тртіппен ра бастады. Тіпті кшелеріні арасына дейін лшеп ойандай. Міне, бл елдерді кштілігі айда жатыр! Болашатары да осында! Барлыы белгіленген, млшерленген! Егін еккен, ала салан. аласынан да, егінінен де ешкім ашып кете алмайды. Трт таандап жерге жабысып алан. Жерді стін былай о- йып, астына да кіріп барады. скеменде крдім, стіндегі топыраын аршып, астынан темір мен орасын алып жатыр. Сол темірден зебірек пен соа яды. Ал біз болса малымызды соынан ла тзде аып жрміз. Даламыз лкен деп матанамыз. Біра ол да аншаа барады дейсіз. Кршілеріміз бізді жан-жаымыздан ысып келе жатыр. Егер егін егіп, ала салып, кен орытып йренбесек, тбі рып кетуіміз де ажап емес.

— Ертегіге айналан сонау кне заманда аза жерінде де ала салынып, егін егілген, — деді Бар жырау. — Сосын сені баба Шыысхан келді, кш соынан шбатылан шадай біз де соынан ердік. Сол кннен бастап дние лем-тапыры боп, шатысып, кетті ой…

— лы бабам иратан алаларды, ммкін, маан айтадан трызу керек болар?

— Орыс алаларынан неге кзіді алмайтыныды енді тсіндім! — деді Бар жырау. Оны кзарасында рі таыраанды, рі обалжыанды бар еді….

лкен Орда ханы Абылай, осы кезде Омбы генерал-губернаторы бнымен келіспей хан ауылыны жазы жайылымдарыны бірі Зеренді клі мен Сандытау маында жаа бекіністер салып жатанын естіді. Жне дл осы кезде «Россия» империясыны іші блан-талан боп блінуде екен!» — деген хабар жеткен. «лді деген орыс патшасы шінші Петр тірі боп шыыпты. Ол азір Жайы аза-орыстарын бастап Петербургке арсы шыыпты. Петербургті алып, айтадан таа отырма екен. Оан башрт, мордва секілді братана лттар да осылыпты».

А патша басына кн туалы тран осы аласапыран мезгілді хан пайда- ланысы келді. Жаа ана ауыл-ауылдарына айтарылан аза жігіттері айтадан жиналсын деп, жан-жаа ат шаптырды. ол жиналысымен Ккшетау, ызылжар алаларына аттанба болды. Бл хабарды естіген Орынбор гене- рал-губернаторы да з скерін аза даласыны шетіне кеп, тойтарыс беруге дайындалды. Бекіністерді абыраларына зебіректер орнатылды. Бл зебіректерді біразы аза жігіттері шабуыл жасайтын далаа арай ойылса, аланын бгін болмаса ерте Пугачевті барлаушылары келетін тса бекітті. Ереуілге шыан Пугачев жасатары Жайы бойындаы, Орынбордан баса бекіністерді тгел алан хабары естілді. «Жаа патшаа башрт ауылдары да осылып жатыр екен!» деген «зын ла» бкіл аза даласын шарлап кетті.

… И, орыс патшасына кеткен жерлері мен оны сол жерлерге салан алаларын алуа бл бір ыайлы кез еді. Бекіністерінде шамалы ана гарнизондары бар орыс алаларыны, кп жылы соыста бден шыныан Абылайды атты скеріне ттеп беруі екіталай болатын. Оны стіне бл гарнизондардаы солдаттарды здері де «атын патшаа» деген наразылыын жасырмай, ашы айта бастаан. Кн сайын скер арасынан Пугачев жасатарына ашушылар да кбейген.

Абылай, жорыа шыу алдында хан кеесін шаырма болды. Осы кеесте зін ш жзді атынан имылдауа рсат алуды басты мселе етіп оюды ойлаан.

Біра хан шешімі крт згерді. Оан себеп болан Жайы жаасында бір тлегітті келген хаты еді. Бл хатта Жайы бойыны бір топ батырлары Ара жігіттерін креске шаыран. «Орыс бекіністерін таландап, жаса боп ралып, Жайы бойындаы жаа патшаа келіп осылыдар — деген бл хатта. — Жаа патша орыс, аза, башрт, татар басыбайлы л, хан тлегіті демейді, бріді бірдей бостан етеді».

Хан нкерлері хатты таба алмаан, біра тлегітті стап Абылайа алып келген.

— Кімсі? — деген хан оны бетіне тесіле арап.

— Тлегіт хана басын да иген жо. Танау шеміршегі жлынан, ке мадайына темірмен кйдіріп басан «» деген ріп бар. Бл «ры» деген сзді белгісі. Мндай таба тртіп бзан, не ашуды ойлаан ттындара патшаны кен шыаратын орындарында салынатын.