???йээннэр, номохтор

АЛЛАЙЫАХА

Анна Павловна Трофимова (1928). Аллайыаха, Ойоотун нэилиэгэ. Эбээн. 1981 с. кэпсэппитим.

ХАЙААСТААХ

Бу сир урукку аата Хайаастаах диэн. Удаан аата Хайаастаах диэн. Хайаас баар этэ. Хас йэ тухары турдаа дии хайаас. Ол хайааска киирэин, ыраах соус хаамаын иигэр. Аан курдук хайаас. Ол хайааска бэлээ суох ыыппаттар былыр. Дьон: «Иччитэх барбат буолу», – дииллэр . Кэппиэйкэ эин, саа таас кырадаынын, оуруо эин бырахтараллар эбит.

Ол удаан ити хайааы оорбут . Мккспттэр икки ойуун. Удаанын биллэрээри хайаас оорбут. Мин кстээх ойууммун диэн. Билиилээхпин диэн. Ону биирдэрэ: «Эн сири алдьаныа, йэтэ суох сир», – диир . Иккиэ: «Мин сирим чгэй, йэ-саас туруо», – диир . Удаана хайааы оорбут уонна хайаас иигэр стэн хаалбыт уонна Халыманан тахсыбыт дииллэр.

Былыргылар кэпсииллэр.

АЛЛАРАА ХАЛЫМА

Савва Алексеевич Слепцов (1920). Аллараа Халыма улууа, Походскай сельскэй Сэбиэт. 1984 с. суруйбутум.

КОТЕЛЬНАЙ

Походскай сиэнэ тиийэр сирэ. Былыргыттан тыл. Ону Котельнай диэн ааттаабыттара. Урут, хаан эрэ былыр чуукча сэриитэ баар . Иити-хомуоу талаан илдьээрилэр ол сэриини тэрийэн кэлэ сылдьыбыттар. Дьэ, онно биир оонньор олорбут. Сирэ аата суох эбит оччоо. Ол оонньор биир эрэ алтан салыырдаах эбит. Аччыгый. Иэр-аыыр иитэ. Ону былдьаарылар ол оонньору сырсыбыттар буоллаа. Онтон ол сиэн туран, дыгдыйа буолан, тоон турдаына, ортото, биэрэгэ халы соус буолан, киини уйаруйбат буолан турдаына. Онно ситэн истэхтэринэ. Хас эмэ кии батыйалаах. Ону халытан ыыппыт. Ол килэ устун. Салыырын. Оттон ол дьоннор диэтэр оонньору кэбиспиттэр. Салыырга киирбиттэр. Срэн. Килэ устун. Онно бары тимирбиттэр. Онтон ааттаммыт диэн кэпсииллэр этэ оонньоттор.

АММА

Ирина Сирдитова. Амма улууа, Абаа нэилиэгэ. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

КЫЫС ДЬААРБАЙБЫТ

Былыыр-былыр биир баай олорбут. Кини кыыстаах эбит. Ол кыыс эргэ барар сааа буолбут. Аалаах ийэтэ кинини баай уолаттарыгар кстэринэн биэрээри гыммыттар. Кыыс буоллаына биир дьадаы кии уолунуун олус таптаспыттар. Аатыттан, ийэтиттэн крд сатаабыт: «Миигин бэйэм сблр киибэр биэри. Мин дьолбун быа тмэ. Мин баай уолаттарыттан кими да сблээбэппин. Кинилэргэ биэрдэххитинэ, кумахха быраыллыбыт ньургууннуу кууруом-хатыам. Ийэлээтэр ийэм, аалаатар аам, мин крдбн исти даа!» – диэн иэйбит-туойбут, крдспт-ааттаспыт. Ону ийэлээх аата истиэх бэйэлээхтэр дуо?! Олох спссптхтр. Аата: «Ол-бу буолума! Ол дьадаы уолугар тахсаын тугу сиэн-ааан уойар-тотор гн? сс бачча кыратыттан сблрдээх-сблээбэттээх. Крд да сорунума. Мин эйигин трпптм, онон мин бас билэбин. Кимэ биэрэрим-биэрбэтим бэйэм дьыалам».

Кыыс эрэйдээх хайаахтыай. Муммут кус оотун курдук хаалаахтыыр. Ийэтэ, кыыын аынан, кэргэниттэн крдн крр да, биирдэрэ ылыммат. Аата, эппитин курдук, тэйиччи олорор биир баай уолугар кыыын биэрээри тэринэр. Кыыстан тугу да ыйыппаттар. Бэргээлээн холбооттуур кннэрэ тиийэн кэлэр. Кыыс бэргээлэнэр. Уонна киээ, утуйар кэмнэрэ кэлиитин саана, стэн хаалбыт. Кини, таптыыр киититтэн арааран, таптаабат уолугар биэрэн эрэллэриттэн хомойон-хоргутан, дьиэтин кэннигэр турар тииккэ тахсан монон лбт.

Ол кэнниттэн хас да сыл ааспыт. Арай биирдэ били баай олорбут сириттэн чугас хас да кии оттуу сылдьыбыттар. Тртр чэйдэрэ буолбут. Биир кии оох отто, чэй р хаалбыт. Дьонноро чугас сорохторо от кр, сорохторо стл барбыттар. Ол кии, соотоун хаалан, уотун умата олорбут. Арай туран, солуурчаын ыла баран иэн крднэ, суол устун биир бэргээлэнэр курдук таастаах кыыс хааман кустуктанан иэр эбит. Кии муодараан да, соуйан да ол кыыы кр турбут. Кыыс чугааан истэинэ крбтэ, били аыйах сыллааыта монон лбт баай кыыа иэр эбит. Кии, куттанан, сырдык-хараа быыыгар киирбит. Арай биирдэ йдммтэ, дьоно кэлэн, кинини уоскута сылдьаллар эбит. Ол кии тураат, били суол диэки крбт да – туох да, ким да суох. Кии дьонугар кэпсээбит. Дьоно олус муодараабыттар. Ол дьонтон сорохторо кэнники эмиэ ити кыыы крбттэр. Кыыс, кинилэргэ чугааан иэн, стэн хаалар эбит. Дьон онтон ыла ити сири Кыыс Дьаарбайбыт диэн ааттаабыттар.

Маша Нестерова. Амма улууа, Амма-Наахара нэилиэгэ.

1960-с сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

БЧЭ ОТУУЛААХ

Бу сиргэ биир ыал Петр диэн уоллара, онуу бтэрэригэр, экзамен саана, бырааттарын кытта баран, кыракый сарай туппут. Онно уруогун аахтара . Ол уол армияа сылдьан, кэлиэн ый аара хаалтын кэннэ, хайаттан суоруна таас тбтгэр тэн лбт. Ол иин бу сири Бчэ Отуулаах диэн ааттаабыттар.

БОССООЙКО ОРОНО

Боссоойко бандьыыт крээн иэн, биир хайаа диван курдукка, иирик ойуур иигэр, рэх кытыытыгар турар сиргэ, хонон ааспыт . Ол сир ол иин итинник ааттаммыт дииллэр.

Парасковья Кутукова. Амма улууа, Элэин нэилиэгэ. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

ТОУС КЫЫЫН КЛЭ

Кырдьаастар кэпсээннэринэн маннык. Бу кл срдээх улахан кл. Кини адьас таас хайа анныгар сытар. Ити хайа эмиэ срдээх рдк баайы, туруору. Манна урут биир тоус дьахтара олоро сылдьыбыт. Дьахтар срдээх хорсун эбит. Куруук тыаа сылдьан бултанара уонна хайаттан куруук хайыардыыра . Хаан да охтон, сн стэрбэт эбит. Арай бу дьахтар биирдэ срдээин ыалдьыбыт. Кыын эбит. Урукку куолутунан хайаттан хайыарынан тэргэ быаарыммыт. Кини ити санаатынан хайа рдттэн хайыарынан тспт. Ол гынан баран, Эбэтин аттыгар кэлэн, охтон тобуктуу тспт. Олус диэн ытаабыт-соообут. Бэйэтин нааа кэмсиммит. Дьэ, ол курдук олорон эрэн лбт. Онтон ыла бу кл, кинини кэриэстээн, кн бгэ диэри Тоус Кыыа диэн ааттанар.

КЫРГЫТТАР УУОХТАРА

Бу сири маннык кэпсииллэр. Трт удаан кыргыттар олоро сылдьыбыттар. Трдн ини-бии эбиттэр. Срдээх эйэлээхтик олорон иэн, ыалдьан утуу-субуу лбттэр. лбттэрин кэннэ трдннэрин бииргэ кмпттэрэ . Ол сылдьыбыт сирдэригэр ууохтарын туппуттар. Ол иин бу сири Кыргыттар Ууохтара дииллэр.

ННЭЭХ КЛ

Урут, былыыр-былыр дьон ааан олорбут срдээх улахан клэ баар эбитэ . Дьон бу кл сблээн, ытыктаан Алаана диэн ааттыыллар эбит. Бу клтэн аыыр эрэ ууларын бааллар эбит. Уонна кн мухалыыллар . Балыга туох да нааа снэ улахан эбит. Биирдэ чугас-чугас олорор икки ойуун, тыл-тылларыгар киирсибэккэ, кыыырсыбыттар уонна, куоталаан, с тннээх кн быа кыырбыттар. Ойууттар кыыран бтлэрин саана абааыларын уонна иччилэрин аалан охсууннарбыттар. Малаан ойуун Онтоко ойууну, кыыран бтэн иэн, хараын дьл тэн кэбиспит. Онон Малаан ойуун кыайбыт. Бу кнтэн ылата Алаана кл кылгаатар кылгаан испит. Устунан уолан барбыт. Бу кл онно ньамаынан, бадараанынан кр сыппыт. Онон бу кл уута барыта н-кйр буолбут. Онтон ылата кл Алаана диэн ааттаабакка, ннээх диэн ааттаабыттар.

Ульяна Иванова. Амма улууа, Солобуода дэриэбинэтэ. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

АРЫЫЛААХ

Манна биир Арыылаах диэн хаан да уолбат тура баар. Ол тура туунан дьоннор маннык йээни кэпсииллэр. Былыр тоус ынахтаах биир эмээхсин олорбут . Бу тура аттыгар. Ол эмээхсин ол ынахтарыттан арыы-сыа бтн астыыр . Арыы оорор уонна стн лрн, сыатын ылан буаран баран, ол сыаны уулларан, сгэйи кытта булкуйан, эмиэ арыылыыр . Кини ол арыыны оорооччунан биир баайга лэлиир . Эмээхсин сарсыарда эрдэттэн киээ хойукка диэри слэрин кытта астаар . Эмээхсин ийэ-хара клнэ тахсан, тааа-саба арыы буолан, туох баар туттар ыаайалара, иитэ-хомуоа куруутун арыылаах буолар . Эмээхсин ууну арыы оорор ыаайаларынан бастар эбит. Кини кэ биирдэ да бастар эбит буоллаына, иититтэн, кыра да буоллар, арыы сыата хаалбыт тобоо бу тура уутугар тэр эбит. Ол курдук мунньуллан, уу рдэ бттнэ араас арыы буолбут. Эмээхсин ол арыыттан, сомсон ылан, эмиэ туанар эбит. Кини, ынахтара бааырдаына, онон эмтиир эбит уонна тлэрин эмиэ ол арыынан сотор эбит. Ол иин ол тураы Арыылаах диэн ааттаабыттар. Ол да буоллар, атын да туранар эмиэ арыылаах буолааччылар да, ааттара атын.

Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьоку нэилиэгэ (билигин Абаа). Булгунньахтаах аатын ууа, Дааый ийэтин ууа. 1983 с. суруйан биэрбитэ.

АТ БАСТААХ ХОЧОТО

Амма араа ээрэ. 200-чэкэ сыллааыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын баын ууоун мунньубуттарын крн баран, Саарбат Сааба, Боотуруускай улууун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.

МОЧЧОХОЧЧУ ХАЙАТА

Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дьннээх, срдээх быый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар ити хайаны таптаан, арахпакка оонньуу, р-танары срэрэ, ыллыыра-туойара . Ол иин ааттаабыттар.

ЭМЭЭХСИН ХАЙАТА

Былыр биир булчут эмээхсин сааскы тоокко тайаы эккирэтэн киирбит. Амма ууоргу ттгэр куугунатан тахсан, бдрйбт уонна: «Оом тобукпар скээн бдрйдэим», – диэбитэ .

ДЬААДЬЫМА ТААС ТУЙАА

Дьаадьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон оустарын туйаа тааыран турар диэн. Олохотооор бд туйахтаах с баарын туунан номох.

АБАА ХАЙАЛАРА

Харама. Амма снньгэр баар бары хайалартан барыларыттан бастынара, маанылара, кэрэлэрэ, сдлэрэ диэххэ сптх. Таас сууллардаах, кэрэ кстлээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ .