???йээннэр, номохтор

ЭМИС ХОТУН

Эмистэр трдлэригэр Эмис Хотун баара , киниттэн эмистэр скээн дйбттэрэ диэн Афанасий Васильевич Жирков бартыаан кэпсиирэ. Онон эмистэр сахалары нууччалар Россияа холбуохтарын быдан инниттэн бааллара биллэр.

СХТЭЭХ ААТТААХТАР

Былыргы сахалар, кии улаатан, ситэн-хотон ииититтэн крн, ааты уларытан иэр гэстээхтэрин туунан номох, кэпсээн дэлэй этэ. Уулуччу биллэр-кстр, уратылаах дьон хас да сх ааттаах буолаллара биллэр. Холобурга Бороон улууун бгэтэ Бэрт Хара маннык ааттардааа: Майаатта, Борогутта, Бэрт Хара.

Тойон Мр соуруу ттгэр биир тыаны туораатахха, Кыыс Хаа диэн кллээх алааска олохтоох ыалга уол оо трбтн Майаатта диэн ааттаабыттар. Уол уонуттан тахсыар диэри Майаатта буола сылдьыбыт. Ол тухары уол дааны, трппттэрэ дааны ити ааты бэркэ сблллэрэ.

Биирдэ Тлгэ олохтоох Доллу диэн ойуун оонньор Майаатта аалаах ийэтигэр ыалдьыттаабыт. Дьиэлээхтэр Доллу кырдьааска с миэстэтин арааттаабакка эрэ буаран кндлээбиттэр. Оонньор аыы олордоуна, урааа Майаатта киирэн, аыы олорор Доллу ойууну ымсыырбыт хараынан тонолуппакка одуулаабыт. Онуоха Доллу оонньор с биир мэтин: «Айаххын хамнат!» – диэн быраан биэрбитин, Майаатта уол хабан ылан, быахтаммакка эрэ, тииинэн хадьырыйан, сии охсубут уонна уллук ууоун тблрн тоута ыстаан, силиитин «сооп» гына оборбут. Ол кэннэ ууох кдйнэн оонньору кр турбут. Доллу ойуун уолу сн-махтайан: «Оом Борогутта, ааатаы баас бэрдикэтин!» – диэбитэ . Онтон ыла Майааттаны Борогутта диир буолбуттар. Уол дааны, кини трппттэрэ дааны ити ааты сирбэтэхтэр. Бары дьон Борогутта диэбиттэрэ . Уол Борогутта диэн аатынан улааппыт, кстээх-уохтаах булчут эр бэрдэ буолбут.

Аммаа, Соморсун сиригэр Борогутта Хайата диэн таас хайа баар. Ол хайа баарын уонна Бэрт Хара олоор сыыаннааын туунан 1935 сыллаахха Тандаа олохтоох Вензель диэн оонньор кэпсээбитин истибитим.

Борогутта, ситэн-хотон баран, Дыгын дуу, онтон атын дуу баай кии ыыаар илии-атах оонньуутугар кыайан-хотон, Бэрт Хара диэн ааттаммыта биллэр.

Итинтэн кстрнэн, Майаатта, Бэрт Хара диэн ааттарынан саха норуотун биир сдь киитэ, нэн-сайдан ииитинэн, тус-туспа ааттарынан олбу-солбу ааттаммыт эбит.

Онтон да атын былыргы сахалар хастыы да схтээх сааттан саа ааттаналлара биллэллэр. Адьас да саардыы дьон схтээх ааттаахтарын мин билэрим. Туллай, Малааак, Дорбоох диэн таптал, хос, ргэнэр ааттары илдьэ сылдьыбыта Борисов Николай Николаевич – Соморсун олохтооо. Кыбыах, Мээлгээр, Хатырык диэн ааттары сгэ сылдьыбыта Гоголев Василий Алексеевич – Абаа олохтооо. Мин санаабар, млтхтр биир аатынан муурданар быыылаахтар.

БОЙУОТ

Амма улууугар Дьоку нэилиэк баара. с аа уустааа: гэй (сир аатынан), Булгунньахтаах (алаас аатынан), Бойуот (кии аатынан). Хаааыта биллибэт, бэрт рдтэ Амма рс сааскы халаанын уута нааа улаханнык кэлбит. Мас атахтаах уу дииллэрэ . рс снньэ туолан, икки ээрин тыатыгар диэри киэптии устубут. Мууска олорон, биир оо рс баыттан устан кэлэн, Амма рс илин ээригэр мууа сыстан, онно уол тахсан, олохсуйан, хантан эрэ быстах дьон кыыстарын кэргэннэнэн, ыал буолбут. Ооломмут-урууламмыт. Ол мууу кытары устан кэлбит кии аатынан Бойуот хочото ааттаммыт. Кини оолоро биллэр-кстр дьон буоланнар, Бойуот аатын ууугар Ураастар, Саыл Бытыктар, Быакаактар уонна Дааыйдар диэн ийэ уустара бааллара. Билигин бу дьон ыччаттара Абаа нэилиэгэр Строд аатынан совхозка олороллор.

МААМЫРА КЫТАА

Абааа, Арбаас ийэтин ууугар Радион Старостин диэн йдх, сытыы-хотуу баай кии олорбута. Баай, йдх буолан, Боотуруускай улууугар кулуба буола сылдьыбыт кии. Балта Маамыра диэн кыыы Дьоку нэилиэгин баайа, Тупсаан ийэтин ууун оото Аммос Емельянов диэн кии кэргэн ылбыт. Улахан уруу буолбут. Бу кыыс, Маамыра, элбэх ынах, сылгы с энньэтигэр оттоон, стн ииттин диэн, убайа, Арбаас баайын уола Радион Старостин Абаа дэриэбинэтин анныгар баар кытаы (намыах ходуаны) энньэ диэн анаан биэрбитэ. Ол кытах билигин да Маамыра Кытаа диэн аатынан ааттана сылдьар. 31 гектардаах т ходуа.

СЭМСЭ

Абаа нэилиэгэр, Лыба диэн рэххэ Сэмсэ диэн кыра ходуа баар. Былыр, 1857–1958 сыл диэки, Аммаа, Саха сиригэр барытыгар дааны, халы хаар дьыл буолан ааспыт. Ол хаар дьыл Лыбаа олохтоох Хонтой Хабырылла диэн 600 сылгы слээиттэн, ото суох буолан, 400 сылгыта сутаан лбт. Онон улаханнык дьадайбыт. «Ходуам кыараас, кыра буолан, см сутаата», – диэн нэилиэгин мунньаыттан крд сурук тэрбитигэр, ылынаннар, Лыбаа, Маралыкы трдн алын ттгэр, икки элгээн икки ардын, ллгэтин тас ттнэн, аынан, сэмсэ диэн ааттаан, эбии бэрсэн биэрбиттэрэ билиэ диэри Сэмсэ диэн аатынан ааттанар.

Иван Давыдович Терентьев (1926). I Чакыр. Билигин Соморсуа олорор, пенсионер. 1985 с. суруйбутум.

ЭЛЭЭН КЫТЫЛА

I Чакыр анныгар, Амма рс араа кытыла Элээн Кытыла диэн. 50–60 га сир. Кыыс энньэтэ эбитэ . Ол Элээн, бэрт мааны кыыс, Аммаа скээбит. Кини Бабааа олохтоох Ефимовтар трдлэригэр эргэ тахсан, сктбт. Ити кыыс энньэ сирин, Аммаа киирэн, бас билэн, р кэмэ оттоон сииллэрэ . Ону советскай былаас тохтоппут. Советскай былаас буолуутугар Василий Ефимов диэн баай баылыыра .

УРДААХ

Урдаах – тумул. Ол тумул аттыгар баар рйэни Урдаах рйэтэ диэбиттэр. Ити тумулга Тиэтэйбити бырааттара быанан оуурдаан туппуттар уонна куйах кэтэрдибиттэр. Куйахтанан баран, Тиэтэйбит наахаралары кыргыбыт. Оуурдуулларыгар биир суон тииккэ быаларын ср туппуттара, тиит хатырыга р этигэр диэри быстыбыт. Ол быстыбыта кэнники улахан ур буолбут. Онон тумулу Урдаах диэбиттэр. Ол урдаах тиит саардыыа диэри баара .

Спиридон Спиридонович Капитонов. Амма улууа, Сулаччы. 1986 с. 62 саастааа.

ТОУС КЫЫА

Бу Соморсуа, Халаалы рэх трдгэр Тоус Кыыа диэн улахан кл баар. Ол рдгэр тоус кыыын ууоа баар диэн. Онон ол кл Тоус Кыыа диэн аатырбыт.

Бу кл тоо аатырбыта? Тоо диэтэххэ, илин Уус Маайа, Нуотара диэкиттэн былыр тоус дьахтара, кыыл табаны эккирэтэн, хайыарынан айаннаабыт. Ол кэлэн, саамай рдк таас хайа оройуттан хайаттан мчч ыстанан кэбиэр. Соотохто ктн хаалбыт, Халаалы трдгэр хонууга кэлэн тспт. Ол Тоус Кыыа диэн клгэ тиийэ халтарыйан кэлбит. Балай да ыраах сир. Икки километр курдук хочону. Ол кэлэн, эчэйиититтэн лбт. Ону оччотооу сахалар кл рдгэр кистээбиттэр. Ууоун. Онон Тоус Кыыа диэн ааттаммыт дииллэр.

Семен Семенович Дьячковскай. Амма улууа, Чакыр нэилиэгэ. Бырдах аатын ууа. 1986 с. 86 саастааа.

МЭКЭ ТСПТ

Эмэкэт тспт сирэ. рйэ тахсан алааыйаланан таранар сирэ. Былыр манна бастаан чакырдар скээн, тыыллан-хабыллан олордохторуна баайдара (киитин аатын урут йдр этим да, билигин умнан кэбиспиппин) онно былыргы крэхтэиигэ табык ктппттэр. Абааыны дуу, айыыны дуу. Сирин аата Кураанах Алаас диэн. Ол табыктарын икки сиргэ кынаттаан ктппттэр эбит. Манайгы кыната бу Амма ууор Дьэрэкээн Хайатыгар, иккиэ бу хоту Крдгэн Хайатыгар илпиттэр. Онтон, дьэ, ойуун, удаан бн мунньаннар кыырдаллар. Ыыах ыаллар. Сир аайыттан ааттаах ойууттары мунньан. Тириилэрин ыйааннар тыааталлар. Хаппыт тириилэрин. Ол тыаатан аат ыыталлар, табык ктппттэр диэн. Тоус тннээх кн быа кыырдаллар. Дьэ, тыааттараллар. Ону абааы бииин ууа, сир-дойду иччитэ барыта сблээтэ диэн бырааынньык б буолар, ыыах. Онтон ааан-сиэн, ыыахтаан бтэллэр. Ол ыйаабыт кллэхтэрэ тыааан р-кт буолаллар. Ол кыырар кэмнэригэр эмэкэт тэр. Билигин Мэкэ Тспт буолбут.

ТРТ УОН ТРТ ЧЧК

Ити Ньимиддьиэрэн диэн. «Трт уон трт ччктх сиргэ олоробун», – диэн Бтрп Уйбаан кириитикэлэспит сирэ. Уолаттары кытта кириитикэлээн, тугу да билбэт киибин диэн. Ол ону ити сир аатын ааттаабыттар дии.

Егор Васильевич Гоголев (1913). Амма улууа, Абаа нэилиэгэ. 1976 с. кэпсэппитим.

АЛТАН ЫМЫЙА

Срдээх баай эмээхсин олорбута диэн сурах ииллэр. Ол эмээхсин срдээх аатымтыа, кэлбити-барбыты сырытыннарар, сэниэ, баай эмээхсин. Былыр алтан ымыйа диэн иит баар буолбат дуо? Ол ииккэ кутан, дьону аатар буоллаа дии бу эмээхсин.