???йээннэр, номохтор

Ол гынан баран, хаыыра-хаыыра ходуа устун омуктарга ыстаммыт. Ону сэттэтэ ытан кэбиспит. Орпуттары барытын, урааа тиийэн, кырган кэбиспит. Дооро ону крн срэн истэинэ, хааннаах батыйатын танары тайанан баран, утары крсбт: «Дьэ, атаыам, ргйбт рдээтэ, соргубут ктлннэ. Сбэбитин тыырсыах. Тоустан биир дьахтардарын, сахалартан биирдэрин ордордум. Дьэ, миэхэ хайатын аныыгын? Мин санаабын спк эттэххинэ, йэлээх сааспытыгар доордуу буолуохпут, оттон сыыа эттэххинэ, бу батыйанан дьл тм!»

Онуоха дооро, толкуйдуу барбакка, эппит: «Эйиэхэ, сылдьары дабааннааынан, тоус буоллаына хайдах буолуой?»

«Ыы, доорум барахсан! Дэлэ да кии омуктартан куотуо дуо?» – диэт, доорун кууа тспт.

Онтон Трэчээн Ньиндэ бэтэрээ ттнэн сылдьыбыт, дэлби байбыт, хаста да киирэн тоустары кыргыбыт. с кыргыытыгар, утуйа сыттаына, тоустар, соутан, кыын лрбттэрэ диэн кэпсииллэр кырдьаастар.

Ньиндэ бэтэрээ ттгэр Трэчээн Кллэрэ диэн хас да кл баар . Сохообукка ол Трэчээн лтн кэннэ биирдэ Бургумай диэн хоуун кыргыа сылдьыбыт уонна кыайбыта . Ол кэнниттэн тоустар: «Иккитэ соообут клбт, онон Сохообут диэн буоллун», – диэбиттэр.

БУОРДААХ СУТ

Былыр Хаыа дуу, Кыргыдайга дуу Сдт диэн кинээс олорбут. Былыргы отчуттар саары саанааы отторун ⁴ атырдьах ыйын 30-с кннэрин диэки кэээллэр . Ол дьыл от кэээ сырыттахтарына, кии сототунан кээр хаара тспт. Онон кыыы буолан хаалбыта . Сдт кинээс кээспит ото тт сгэ сп буоларын кэмнээн баран, орпут стн барытын лрбт. Сылгытын дааны, ынаын дааны. Хаыыга т эмэ сылгыны рэн кээспитэ . Онтон соотох тыы тый эрэ ордон хаалбыт. Бары лбттэр. Нэилиэнньээ эмиэ эппитэ : «Т оттооххут да, оччо сн ордору. Орпуттары лр», – диэн.

Ол дьыл суолга крсбт кии, былтарыйарыгар, хаары крдьэн аааллара . Ньукуола уон хонуга ааыар диэри сыппыта ол хаар. Онон гс ыал слэриттэн илии соттубуттар.

Ол сылы сахалар Буордаах Сут диэн ааттаабыттар. Хаар рдэ хайдах эрэ буору ыспыт курдук хараара сыппыт. «Ньукуола таарабыт сыараттан ааста», – диэн ытааллара слэриттэн быстыбыт дьон. Ол н дьылыгар алыс чгэй дьыл буолбута . Оннук дьыл буола илик диэн кэпсииллэр кырдьаастар.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

¹ Тэситтэттэ – илдьиттэттэ.

² Кылыстар – сытыы, срк, бары ттнэн эрдээх дьон.

³ Чиэрчимэ маамыкта – тоустар таба тутар быалара. Сарыынан эбэтэр иииринэн трт гына тэлиилээн эбэтэр хайытан, рн оорбут быалара.

Э. К. Пекарскай диалектологическай тылдьытыгар тылы икки суолталаан быаарбыттар: Маамыкта – 1. Тирииттэн хатыллыбыт синньигэс быа-туах. Долганнар, Дьэиэй сахаларын тыллара. 2. (Аркан), эдьигээннэр тыллара.

Тэнээн кр эбэкилэр эркэ диэн тылларын – «связать, завязать» (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: 1977. С. 369).
– ма – эбэки тылыгар даааыннары скэтэр сыыарыы (Эвенкийско-русский словарь. – М.: 1958. С. 769).

⁴ Саары саанааы от – былыр Бтрп таара кэмигэр оттоммут оту ааттыыллар. Бу таара от ыйын 12 кнгэр кэлэр. Окко киирэр кэм. Саары диэн от лэтин сааланар бастакы нэдиэлэтэ.

Руслан Федоров. 1968 с. Блтээи педучилищеа IV кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

МАСТААХ ДЬАЛКЫЛДЬЫМА

Бл оройуонугар с нэилиэги холбуур аатырар-сураырар Мастаах кл баар. Олохтоохтор ол кл ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. сс атын умнуллан эрэр дьинээх аата Дьалкылдьыма диэн. Олохтоох кырдьаастар кэпсииллэринэн, былыр, кыргыс йэтин саана, кыргыстар манна кэлтэригэр, олохтоохтор, кл арыыларыгар киирэннэр, кыргыстары арыыларга киллэрбэккэ ытыаласпыттар. Кыргыстар, кл тгрйэ сатаан баран, хайа да ттнэн кыайан арыыларга киирбэккэ: «Кии хайа да ттнэн кыайан киирбэт Киэ Дьалкылдьыма кл буоллун», – диэбиттэр.

Итинтэн ыла Киэ Дьалкылдьыма диэн ааттаммыт. Бу кл мас арыылара 12-лэр. Бу кл туунан интэриэинэй йээн баар.

Манна Уоук Софронеев диэн нуучча кск кэлэн, Мастаах кл кытыытыгар, Кээрэччи диэн сиргэ, мантан кэргэн ылан олорбут. Кинилэр икки ынахтаахтара . Ол ынахтара саас Мастаах клгэ, дьындаа тэн, лн хаалбыттар. Софронеев ынахтарын слэ сылдьан эппит: «Дьэ, Эбэ хотун, миигин оорду. Эйигин да ооруоум», – диэн.

Ол саас Эбэ хобуордаан турдаына, сарсыарда, кн саа тахсыыта, кур сылгы баын ууоун кыбынан клгэ киирбит. Киээ, кн кытара киириитэ, дьиэтигэр тннбт. Ким да: «Ханна сырытты?» – диэн ыйыталаспатах. Ити итинник ааспыт. Ол сайын кл уута бэрт барбах тспт.

Кыыныгар Ньурбаттан биир кии, атынан кэлэн, балыктаабыт. Бу кии дьадаы ыалга хонон бултуур эбит. Кини биир сарсыарда туран тлн туунан кэпсиир: «Уон ордуга икки арыылаах Эбэ кл уута Аллараа Дойдуга таммалыыр тыаа дыыгыныырын ииттим». Дьиэлээхтэргэ: «Тойонноо», – диэбитин, «Тллээх кии бэйэ тойонноо», – диэбиттэр. Тээбит тлн кыайан быаарбакка, саас дойдутугар тннбт.

Мастаах кл, аыйах уута сыл иигэр уолан, алаас, ходуа сир буолбут. Арай онно-манна кыра уулар ордон хаалбыттар. Кл алаас буолбутугар олохтоох дьон снэн улаханнык байбыттар. Ол курдук Маппый диэн кии 700 сн ииппит. Олохтоохтор иэр ууларын таынааы кллэртэн оуунан баан аалаллара .

Уоук Софронеев бу кл: «Иккитэ алаас буолуо», – диэбит.

Былыр алаас буола сылдьыбыта ити. Билигин эмиэ бу кл алаас кл буолан эрэр. Кини с арыыта, Охойкоон, Бордуолаах уонна Мас Арыы, билигин тыаа тураллар. Оттон от арыылара аата-ахсаана биллибэт элбэхтэр. Бу кл устата биир кстн ордук. Оттон туората к арыый кыайбат. Эргимтэтэ сэттэ кс кэриэ.

Мастаах диэн тоо ааттаммытын кырдьаастар мас арыыта элбэин иин ааттаммыта буолуо дииллэр.

Николай Томскай. 1964–1965 сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

КЫЫЧЫКЫЫН 1

Кыычыкыын диэн кл дэриэбинэ биир уугар сытар.

Саха сиригэр «Кыычыкыын оуун баа буоллаа» диэн с хооонун дьонтон гстк истиэххэ сп. Бу с хооонун ис хоооно – ас ууннук бууутун холооун. Кырдьык, бу клгэ Кыычыкыын диэн баай кии олорбут . Ол иин кини олорбут клэ Кыычыкыын диэн ааттаммыт. Кыычыкыыны бэйэтин нуучча хааннаах кии диэн кэпсииллэр. Кини, бу дойдуга олохсуйан баран, Бэчиэттэр трттэриттэн баай кыыын кэргэн ылар. Бэчиэт трттэрэ бэрт ууннук баылаан-клээн олорбуттар эбит. Бэчиэт дьинээх аата – Егоров Сэмэн. Ол да иин норуот номоуттан Бэчиэт наследствотын туунан ииллэр.

Быыр уолун быылаана,л кинээс рскэнэтрнэн ллэрэт кстбэт, бадаа.

Кыычыкыын олус байбыт, нааа элбэх слэммит. Былыр биллэр баай дьон тугунан эмит аатырыахтарын баараллар эбит. Кыычыкыын т клйэ оосторго быаарыммыт. Кини ол окучаын нааа дири гыннарарга санаммыт. Окучаы хаарга нэилиэк дьоно бтнн сордоноллор. Оччолорго ханнык чгэй сэп-сэбиргэл кэлиэй? Буорун ииккэ кута-кута быанан тааараллар . Кыычыкыын лэлэтэр дьонун оус баынан аатар эбит. Кини бу аын ууннук буарар идэлэээ . Тоо? Клйэ хаар дьон, оус баа буарын кэтээн, ууннук лэлиэхтээхтэр уонна ууннук буан сымнаабыт эти кинилэр тргэнник сии охсон, лэлэригэр туруохтара . Кыычыкыын абааыны-таараны итээйэр кии диэн ааттыыллар. лэиттэр, эстиилэрэ-быстыылара буолан, кинини куттуурга быаарыналлар. Ол курдук кинилэр ардах тсптн кэннэ тыыннаах балыктары ыыппыттар. Кыычыкыын куттаммыт уонна, Аллараа дойду оонньоро балыгы мээнээ ыыппатаа буолуо диэн санаабыт да, окучаын кмнрн кэбиспит. Бу йээни атыннык эмиэ кэпсииллэр. Сорохтор таас ылаары хастарбыт дээллэр. Сорохтор сир анныттан балык тахсар диэн хастарбыт дииллэр. Ол гынан баран, хастарыытын чахчы хастарбыт. Билигин ол окучах онно хотоол сир буолан турар. Киниэхэ тииттэр нэн тураллар. Окучах онно Кыычыкыын кл илин ттгэр баар.