???йээннэр, номохтор

КЫЙЫТЫЫР УДААН

Манна кр тиити миинэн барар удаан баара . Балтараа ссчэкэ сыл анараа ттгэр баар эмээххин. Ол илэ кии эбит. Олоччу дааны. Аатын куттанан ааттаабаппын. Ол гынан баран, ааттыым: Кыйытыыр удаан диэн.

Маачаха ээм кэпсиир этэ. Кыйытыыр удаан ойууттары кытта крсэ барарыгар, талаы эриэннээн кымньыы гынан, кр тиити мииньэн, дьэ, айанныыр. Барарыгар икки киини бэлэмниир. Бс дьону уонна уус балтатын бэлэмнэтэр. Ол дьон балталаах буолуохтаахтар. Ити чуурка курдук баайы баар дии. Баран-баран, с хонон, сэттэ хонон, тоус хонон кэлэр. Ол кэллэинэ, балтаыттар, дьэ, лэлээн бараллар. Иккиэн тээ лэлииллэр, биллиргэтэллэр. Биирдэрэ хара быарга охсор, биирдэрэ кхсн хараар охсор. Дьэ, оччоо эмээххиннэрэ йэн, хотуолаан барар. Дьэ, онно таххар удаан дьахтар тбтн ууоа, ойуун тбтн ууоа. Онон бтэр. Оонньоро таххан, ууох тутар. Тыаа. Сороун таах бырахтарар. Куобах уоугар. Сороун: «Охотон баран, кмн кэбис. Трт-уус кии этэ», – диир. Итинэн интикэтэ бтэр.

Ити быраан турар буолбат дуо? Ат Хайата диэн. Ити рдгэр ахсынньы биэигэр, тохсунньу биэигэр таххан, с хонон трн киирэр. Торбос чурумчу сыалыйалаах. Оото балык эин, ол-бу буолар . Сордо балык.

Оонньоро биирдэ эмээххинин кырбаары гыммыт. «Сптр, тргн-тргн да, туох гынаын? Ооун аал», – диэбит. «Чэ, оччоо сассын таххаар. Ат Хайатыгар таххыахпыт», – диэбит.

Иккиэн таххыбыттар. Оонньор охтубут мас кйн, эндэйэн турарыгар, тойомсуйан, олорунан кэбиспит. Дьэ, эмээххин баран кэлбит уонна оонньоругар: «Оо бу баар. Чэ, илдьэ киир», – диэбит. Ньилбэгэр туора быраан биэрбит биир сордоу. Оонньор ыксаабыт, куттаммыт: «Бу баайыны киэр гын», – диэбит. Онтон ыла оо крдбт буолаахтаабыт. Онон бппт, чэ.

Харитина Семеновна Яковлева-Крхтбт. Мээ улууа, ээ Моорук нэилиэгэ (билигин Амма улууа, Сатаай нэилиэгэ). 1989 с. кэпсэппитим, «62-бин туоларым ити курдук хаалла. Алтынньыга, 16-гар туолабын», – диэбитэ.

АРАА ТТНЭН ААННААБЫТТАРА

Бииэннэрэ, Баачымалар, дьиэни дааны, хотону дааны уонна олбуору, тиэргэни хаан да араа ттнэн ааннаабаттар. Аньыы. Тоо диэтэххэ, ойууттар, удааттар сылдьар сырыыларын, суолларын ааныгар ыччаты кэскилин, кинилэр дьылаларын сэмсэ ууран биэриэ суохтааххын, бтэй бэлэх биэриэ суохтааххын. «Араа ттнэн ааннаах дьон эстэр дьылалаахтар», – дииллэр. Куаан тыыннар сылдьар ыырдара. Бэл диэтэр араа ттнэн тннктээбэт этилэр. Куаан тыын, ыччат дьылатын курдары крн, быа этэр диэн.

БУЛУ

Гаврил Константинович Шадрин (1933). Булу улууа, Хара

Уулаах. 1982 с. суруйбутум.

ТИКСИИ

Тиксии диэн ити мин аам уонна ээлэрим кэпсээннэринэн истэр этим. Бу Тиксии диэн сиргэ балыгы элбэхтик лрр этибит. Кн киирэн. Тууччах, муксуун балыгы атырдьах ыйын ортотун диэки. Тиксэр кэмигэр. Балык бултуу киирэллэр тыаттан. Таастан эбэтэр. Ити балыктар кн бгнгэр диэри ити бириэмээ биэрэккэ тиксэр кэмнэрэ. Ол иин тиксиилии киирэллэр. Бииэхэ манна ити балыктар эмиэ атырдьах ыйын ортотугар сысталлар. Ону бииги эмиэ тиксиилиибит. Эбэтэр балыктыыбыт, бултуубут.

Лэгэнтэй Борокуоппайабыс Крээкин-Сэкэннэй (1918). Булу улууа, Тмэти. Хаалас ууа. 2002 с. суруйбутум.

АЛАМПА МАЙААГА

Соппуруонап Остоолбото. Бииги Алампа Майааа диэн ааттааччыбыт. Сорохтор Соппуруонап Майааа дииллэр. Оолор, кыралар. Билигин. Быаынан быан суруйталаабыттар. Муохтар нтэлээбиттэр. Хаартыскаа да сатаан т суох. Бастакы туруоралларыгар ЯЦИК чилиэнэ Слепцов Н. В. диэн баар эбит. Аата саамай э баар этэ. Соппуруонап гиэнэ баар этэ. Ол майаакка ксклээх лксй аата баар этэ диибин. Новгородов алпабиитынан суруллубут.

Туруорбут дьон олохтоохтор. Мээ Хааластан, Уус Алдантан кэлэн олохсуйбут дьон. Охулуокап Сомсоон, Поппуоп Мэхээлэ, Перевалов Лэгэнтэй, Ыскырбыыкын Сэмэн. Сэниэлээх, кэпсэтэр, барар-кэлэр дьон. Кэлин мээнэ суруйар буолбуттар. Онно кыттыбатах дьону. сс Сахаарап Лэпсэй Кууумуус. ЯЦИК чилиэнэ, рээ суох оонньор. Кэнники ээтэ Тордуйа аатынан, араспаанньатын уларытан, Тордуин диэнинэн лбтэ. Поппуоп Мэхээлэни Миирийээн диэччилэр. Суон уонна ииттэн саата ньиргийэн тахсар саалаах. Гражданскай сэрии саана бу диэки бандьыыттаабыт, сс хамандьыыр буола сылдьыбыт. Итиэннэ сс туруорууга Таспайар диэн баар этэ. Уус оонньор. Суоруутун эин ол оонньор суоран туруорбута буолуо. Уонна убайдыы-бырааттыы Татаарынаптар диэннэр бааллар. рс ууоргу тт да буоллар, тахсыбыттара буолуо. Оннук сурахха. Онтон маппатах буолуохтаахтар. Уйбаан уонна Бтр. Туруорсубут буолуохтаахтар. Ааттара суох быыылаах этэ.

СААМАЙДАР

Саамайдары киини сиир дьоннор диэччилэр. Олорго мин ийэм улахан убайын быраата, аата Бэрт Маалыкай, тиийэ сылдьыбыт диэн баар. Бэйэтэ ааттаах булчут, ааттаах ытааччы . Уон кыылы крднэ, тоуу лрн баран тохтуур эбит. Биирин лрбт . Биирин хайаан да хаалларар .

Бултуу сылдьан, уччуйан баран хаалбыт. Дьонун суолун суоллаан барбыт. Ол баран, атын дьоо тиийбит. Саамайдарга диэн буолуо дэнэр. Урааа. Аатан, кндлээн. Дьиэлэрин тгэинэн кииртэлээбиттэр. Кэлин. Быахтарын эин сытыыланаллар эбит. Таырдьа сылдьан, бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр . Туспа. Онтон дьаарханан, хайдах эрэ куотардыы сананан, олорор сиринэн ураа тгээ аыллыбытынан тахсан, табатыгар тиийбит. Оунан ытыалаабыттар да, таппатахтар. Срэринэн чгэй. Ол иин Бэрт Маалыкай диэн аатырбыт. Уучаын миинэн баран, ытыалаан, хас да киини лрбт уонна куоппут. «Сирэйдэригэр ойуулаах этэ», – диэбит. Тигиилээх.

БЛ

Варвара Федотова. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут. 1973 с. йээннэри киниэхэ аата Максим Степанович Федотов кэпсээбит.

БЧР

Былыр Бчр диэн тоус хоууна баара . Бу хоууну 40 дьиэ тоус батыа сылдьара . Бу дьон хоуун бултаабыт булдун хомуйарга, сииргэ сылдьаллар . Хоуун улахан баайа суох эбит. Ол сылдьан, кини йэтин иигэр 99 ээни лрбт. Эээ сааламмата , аардас батыйанан уонна баалка маынан бултуур эбит. Биир кн сайын алыыга тиийбитэ, с кыыл аыы турара . Бу с кыылы ннэрин лрбт. Онтон биир кыыл элэмэс эбит. Ытан баран турдаына, алыы диэки тыас тыааабыт. Туох ааттаах тыаай диэн хайыан крбтэ, йэтигэр крбтх улахан, эмиэ да сиэллээх, кутуруктаах курдук ээ срэн иэрэ . Урут хаан да уолуйбатах, соуйбатах бэйэтэ, уолуйан, улахан тэкэ баарыгар срэн тиийэн ыстаммыт. Ээ кэлэн э ойуолаан баран, кырбаталаан крбт да, с ойуунан хоууну куоттарбыт. Ээ срдээх улаханнык с тгл часкыйбыт. Хоуун ол олорон ытыалаабыт. Ол аайы ээтэ часкыйа-часкыйа р ыстаалаабыт. Хоуун бтэик буулдьата хаалыар диэри ытыалаабыт. Хойут, элбэх ытыалааын кэнниттэн, ээ, ыстаалыыра уурайан, олорон эрэ часкыйбыт. Сайыы уун кн киирэн эрдэинэ ээтэ с тгл киилии: «Бчр», – диэбит уонна лн хаалбыт. Хоуун, тэ эккирээн, дьиэтигэр ыстаммыт. Дьонугар оннук моуокка ыллардым диэн кэпсээбэтэх уонна кыылларын да, ээтин да этин хомуйтарбатаа . Оччо саллыбыт. Ол кэнниттэн с сыл сылдьыбыттар. Биир тн Бчр баттаппыт, дьоно нэиилэ уугуннарбыттар. «Хайа, атаас, тугу тээн баттаттын?» – диэн кырдьаастар ыйыппыттар.

«Дьэ, хара тыам тэситтэттэ ¹. с сыллаахха биир улахан ээни с кыылы кытта лртм. Ону хара тыа иччитэ э-кйргэ сиэтти, с хонон баран маннык ааттаах алыыга крсхпт диэтэ», – диэн кэпсээбит.

Онон с хонугу быа дьонун кытта бырааайдаан, астарын ттн ааабыт. с хонон баран, дьонун илдьэ, барбыттар. Онно аатырбыт киэ алыы кытыытыгар тиийбиттэр. Ол тиийэн ууор крбтэ: эмиэ туос ала, с сыллааытааар улахан ээ, элбэх баайы ээни батыыннаран иэрэ . Ону крн баран, хоуун эппит: «Дьэ, сэгэрдэрим. Мин айыыбын айыыланыма. Эиги манна хаалы», – диэн баран, утары ыстаммыт. «Мин дьоммун хааллардым, эн эмиэ хааллар!» – диэн хоуун кыламмыт. Онуоха анараа хаарахан, икки ттнэн крн, хаыыртаабыт. Ону ээлэр, алыы кытыытыгар тахсан, сытыталаан кэбиспиттэр.

Алыы ортотугар хоуун ээлиин крсбт. Хоуун биирдэ ыппыт уонна тайыыга тэрбит. Турар кн быа охсуан, кн киириитэ ээ хоууну баттаабыт. Онуоха с эр бэрдэ киирээри гыммыттарын, кырдьаастар киллэрбэтэхтэр. Онтон атахха биллэрбиттэр. с хонон баран кэлбиттэрэ, баын ууоа эрэ баара .

МАСТААХ ЭБЭ

Бииги чугаынааы кллэрбититтэн саамай улаханнара – Мастаах Эбэ. Бу кл 9 арыылаах, уонтан тахса от арыылаах. Ким да билбэт бу кл т сыллааыта скээбитин. Саха сээнинэн, былыргы йээн быыытынан, саха, тоус икки бэйэ-бэйэлэрин билсибэттэрин саана Дьалкылдьа диэн ааттааа . Ол бириэмээ бу Эбээ Трэчээн диэн саха хоууна олорбута . Кини омуктары кытта сэриилэспит, хаста да кырпыт. Омуктар киниттэн крээри бу кл эргийэ сатаабыттар. Ол саана бу кл нааа хойуу мастааа . Эргийэ сатаан баран, кыайан эргийбэккэ, Мастаах диэн ааттаабыттар. Бу Эбэ туунан нааа элбэх йээннэри кэпсииллэр. Ити кл иккитэ уолба буола сылдьыбыт. Ол бэлиэтэ диэн гэр сэргэлэр уонна дьиэ бааналара тураллар.

ТРЭЧЭЭН

Бу хоуун Мастаах клгэ ийэтэ эмээхсини кытта олорбута . Мастаах кл араа ттгэр Сохообут диэн ортотугар мас арыылаах кл баара . Бу клгэ сахалар мустан, байан-тайан олорбуттар. Сохообут уонна Ходуа диэн кллэр икки ардыларыгар ааттаах улахан хонуу баар. Манна сахалар, окко киириэхтэрин иннинэ, ас-л тэринэн, аыыллара-сииллэрэ . Кылыстар ² сырсан бэртэрин билсэллэр, бстр тустан кстэрин билсэллэрэ . Ол бириэмээ биирдэ хантан да кэлбиттэрэ биллибэт эдэрдээх кырдьаас тоустар баар буола тспттэр. Ол оонньууга Трэчээн суоа . Тоустары ыыран аата-сиэтэ, оонньото сатаабыттар. Онуоха эдэрэ аы ааспыт, оонньууга кыттыбыт да, охтоох саатын сгэ сылдьыбыт. Кырдьааа аанньа да ааабатах, аанньа да кэпсэппэтэх. Ураа таыгар, оун тардан баран, олороро . Ол иин сахалар, сэриилэээри кэлбит диэннэр, тнэри ытан тэрбиттэр. Оонньор лр саатын истэн, эдэр киитэ: «Тбтн тииккэ ыйаары!» – диэн баран, элэс гынан хаалбыт. Ону сахалар сырса да сорумматахтар. Н сайыныгар ол бириэмээ эмиэ мустан ааан-сиэн, оонньоон-крлээн эрдэхтэринэ, туох да хара бааан омук кэлэн, эмискэ саба тэн, кырган кэбиспиттэр. Бу сахалартан саамай бэртэрэ Мастаах Эбэ диэки Трэчэээ куоппут. Тоустар йдн крбкк хаалбыттар. Ол кии Трэчэээ кэлбит. Хоуун ийэтиниин собо сии олорбуттар. Онно ктн тспт. Уруккуттан билэр киитэ буолуо: «Хайа, дооор, туохтан куттанан, хааны-сиини алдьанна?» – диэбит Трэчээн. «Дьэ, атаыам, омуктар кэлэннэр, туох баарбытын бары кыртылар. Ону, дьэ, бараын, иэи иэс курдук иэстэс», – диэбит. Онуоха: «Оо, атаым омук хаанын крдрр кэлбит», – диэт, куйаын э тспт. «Чэ, ийэкээ, аы ттн астаа, тааы ттн таын», – диэбит уонна таырдьа ыстанан тахсан, араас охсубут. Киирэн астарын ааабыттар. Эмээхсин тахсан, дьиэтин стэ тгрйбт. Ол тгрйбтн кэннэ, уола, ктн ылан, арааын э олордон кэбиспит. Кэннинэн срэн баран, суордуу хаыыра-хаыыра, с тгл сргэстии ттэлээбит. с ттгэр ийэтин кхсн харатынан дьл ытан тааарбыт. Онуоха эмээхсин: «Оом илиитэ чгэйиин!» – диэн баран, лн тспт. Ийэтин хааныттан с тгл омурпут: «Хаан хаптаым, х уоптаым, соргу ктхтм: – диэн баран, табаарыын: «Чэ!» – диэт, Сохообут диэки ыстаммыт. Кинини ким ситиэй, ол иин ктэ-ктэ аа-дьуо барбыт. Трэчээн тоус былас чиэрчимэ маамыктаны ³ кхсгэр баанан баран срдэинэ, ууга да, хонууга да маамыкта сиргэ тиийбэтэ . Сохообукка тиийбиттэр. Ол омуктар олорор сирдэриттэн с биэрэстэ усталаах ходуа баар. Ол ходуа бттгэр улуу тумуах баара . Бу манна кэлэн, хоуун дооругар эппит: «Мин анныкы буоларбын крдххнэ, бэйэ бэйэин билинээр. Онтон мин э буоларбын крдргн эрэ, бэрт тргэнник миэхэ кэлээр».