Бастакы кинигэ ААН ТЫЛ

Сир аатын хомуйуохха, чинчийиэххэ баар эбит диэн санаа XX йэ 60-с сылларын сааланыытыгар, Блтээи педучилищеа лэлии олордохпуна, киирбитэ уонна рэнээччилэрим кмлрнэн сир аатын хомуйбутунан барбытым. Ол бэлиэтэ, туоута буолан, бу хомуурунньукка кинилэр лэлэриттэн син балайда киирдэ.

Хомуллубут матырыйаалы быааран, дьон билиитигэр таааран киирэн барбытым. Ол онон «Бл диэн тыл скээинэ» диэн бастакы суруйуум «Бэлэм буол» хаыакка (03.03.1963) тахсыбыта.

Итинтэн ыла саха дьоно сыыйа топонимика диэн рэх баар эбит диэн билэн барбыттара. Оттон кн бгн топонимика диэни истибэтэх уонна ол ис хооонун, суолтатын билбэт кии сахаа суох буолла диэн киэн туттабын.

Кэлии кэмэ, дьон аатын туа диэн, дьэ сырыы бтн сылдьа сатаатым. Биирдэ кэлэн ааар кылгас олохпор астынар гына. Ол туунан урут суруйан турабын. Ити тухары сахам дьоно барахсаттар рн кытта баардарынан-суохтарынан кмлстлэр. Оотуттан оонньоругар тиийэ.

Кинилэр кэпсээбиттэриттэн, сбн крн, ыстатыйаларбар, кинигэлэрбэр киллэртээн испитим. Ол онтум дьону сс ордук клээбитэ. Уонна, чгэйэ диэн, оннук суруйууларбын бэчээтинэн сэээрии кытта элбээбитэ.

Биир холобуру аалыым.

2002 сыллаахха СГУ бэрэпиэссэрэ В. Б. Окорокова, ассистент А. Г.Куличкина, СГУ информацияа уонна рекламаа киинин дириэктэрэ Л. Е.Слепцова хомуйан «Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!» кинигэни тааарбыттара. Кинилэр бу лэлэрин мин «Мээ ааттар» диэн суруйуубунан арыйтарбыттар этэ.

ксклээх лксй, Г. В.Ксенофонтов, Сээн Боло, А. А.Саввин, А. С. Порядин, Н. Т.Степанов, Г. Е. Федоров уонна да атыттар XX йэ бастакы ааарыгар суруйбут йээннэрэ, кэпсээннэрэ саха култууратын кыыл кмс кылаата буолаллар. Былыргыны, тгэх бгэлэрбитигэр тиийэ, кр-истэ сылдьыбыттыы кэпсиир сээркээн сээннэри баттаа суруйан хаалларбыттара.

Мин лаппа хойутаатаым. Ол да гыннар, син туалаабыт курдук сананабын. И.Алексеев-Уйбаан лксйэп (Ньурба, Слэ нэилиэгэ, 1882 с. трбт), В. Н.Попов-Бочоох (Нам, Хатырык нэилиэгэ, 1909 с. трбт), Д. С.Лонгинов (Амма, Абаа нэилиэгэ, 1909 с. трбт), Н. К.Игнатьев-Харчыкаан уола (Красноярскай кыраай, Лэмпиэскэй, 1978 с.: «Тойонноон крдхпнэ, 110-м быйыл», – диэбитэ), К. Д.Григорьев-Быычыгырас (Бл, Баппааайы нэилиэгэ, 1899 с. трбт), А. М.Черов (Муома, Кулун лбт, 1876 с. трбт), А. С.Кырыалап (Хочо улууа, Дьаархан нэилиэгэ, 1889 с. трбт), А. А.Львова-Быкас (ээ Бл, Мааас, 1906 с. трбт), Д. П.Елисеев (Боотуруускай улуус, I Хадаар нэилиэгэ, 1905 с. трбт) уонна да атыттар курдук ытык кырдьаастары кытта кэпсэтэн, тылларын-стрн сурукка тиэн йэтиппиппинэн киэн туттабын.

йээннэр, кэпсээннэр бары хайа эрэ ттнэн биллэрэр, иитэр суолталаах буолан иэллэр.

Ат барыны кыайар кыахтаах, биигини кр-харайа сылдьар дурдабыт-хаххабыт буолар диир йэлээх йээни 1969 сыллаахха Чурапчы Мугудайын кырдьааа 82 саастаах М. А. Пермяков кэпсээбититтэн суруйбуппун бу хомуурунньукпар киллэрдим.

1975 сыллаахха ймкн II Бороонун 63 саастаах киитэ И. М. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иннокентий Максимович: «Уус Алдантан биир кии саадьаай оуу миинэн тахсыбыта . Ол тахсан, ити Бороон нэилиэгин трттээбитэ », – диэн кэпсээбитэ. Бороон диэн кииннээх Уус Алдантан тахсыбыт кии ймк Бороон нэилиэгин трттр.

Ити йээни биир ааттаах срк оустаах Улуу Хоро Саха сирин киин ттгэр кн кэлбитин туунан киэник биллэр йэээ сыыары тутан кр.

лэм быыллыбыт кээмэйэ хааччахтаата. Онон манна рэнээччилэрим лэлэриттэн уонна тус бэйэм эрэ кэпсэтэн суруйбуппун киллэрдим. Онон, холобура, наука кандидата М. Т. Гоголева, Орто Бл ытык кырдьааа, 1907 с. трбт О. Т. Мальцев кэпсээнин суруйан биэрбитин киллэрбэтим.

Хомуурунньукпун судургутук тистим. Улуустарынан наардаатым.

Кнд ааааччыларым, боломтолоохтук ааыаххыт уонна бэйэит санааыт хоту р-танары сыымайдаталаан крххт, сыана быыаххыт диэн эрэнэбин.

2004 сыл

Багдарыын Слбэ

АБЫЙ

Гаврил Григорьевич Полушкин. Абый улууа, Муурдаах. 1979 с. 81 саастааа.

* * *

Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит . Биир эмээхсин ыарыыттан крээн кэлбит . Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.

ДЬАХТАРДААХ

Таас. Улахан сис оттон. рдгэр оолоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.

ЭБЭ

Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн ээни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Ээ диэтэхпитинэ, иэстиээ диэн буоллаа.

Константин Петрович Стручков. Абый улууа, Ураалаах нэилиэгэ. Баатылыы ууа. 1979 с. 68 саастааа.

КООК ТИИЛЭЭБИТ

Бииэхэ былыр ээни ааттыыллар коок диэн. Тиилээин диэн батыйанан лр. Араыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыыраан.

Николай Васильевич Ефимов. Абый улууа, Абый нэилиэгэ. 1979 с. 77 саастааа.

* * *

Абый клн туунан. Абый диэн кии аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн кии эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн чгэй диэн тыл. Оччоо айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн саалаахтар этэ.

Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улууа, Абый нэилиэгэ. 1986 с. суруйбутум.

* * *

Ол кии Абый да диэн ааттааа биллибэт. Баар, Аабый да диэн буолуон сп. Кыргыс йэтин саана буоллаа. Сахалартан куотан иэн, улахан алааска турар таалаа олорбут. Алаас илин ттгэр. Таала рдгэр олорбут. Ол гынан баран: «Бу сир Абый диэн буоллун», – диэбит.

Светлана Стручкова. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа I кууруска рэнэ сылдьан суруйбут.

АБЫЙ

Мин олорор сирим аата Абый. Бу аат хайдах скээбитэй диир буоллахха, миэхэ Чуука эмээхсин (толору аатын билбэппин) маннык кэпсиир: «Урут Абыйга онон-манан эрэ аыйах дьиэ баар . Киитэ-стэ отой аыйах эбит. Манна аан бастаан, ким да суоуна, биир эбээн ктэммит. Аата Абый диэн эбит. Кини манна нааа р олорбут. Кн тура-тура бултуу тахсар . Ол саана булт хара бааам . Онтон, лбтн кэннэ, олорбут балаанын Абый Балаана диэн ааттаабыттар. Кэлин уаан-тэнийэн блэги эмиэ Абый диэн ааттаабыттар».

ХАРА МАС

Биирдэ хонуу устун маан аттаах кии сиэллэрэн испит. Табахтаах эбит. Табаын тыа кырыытыгар элитэн кэбиспит. Чочумча буолан баран уот сыта биллибит. Буруо тахсыбыт. Сотору буолаат, уот улааттар улаатан, тыаны бттн салаан барбыт. Дьон крн, бары умуруора сатаабыттар. Хас да кннээх тн быа уоту утары охсуан, кыайбыттар. Мастара бары хоруоран хаалбыттар. Онтон ыла бу дойдуну Хара Мас диэн ааттаабыттар.

ЫЛБАТ

Бу нааа кыра, ол гынан баран нааа дири кл. Бу кл туунан маннык кэпсииллэр. Биир киээ бииэхэ элбэх ыалдьыт муунна. Ааатылар. Бииги, оолор, утуйдубут. Арай мин сытан ииттэхпинэ, ийэм кэпсээн унаарытар: «Биирдэ бу клгэ биир дьахтар, оотун ктн баран, ууга киирэн испит. Оотун кл кытыытыгар туруорбут уонна далааа солуурчаар уу баа киирбит. Тннн тахсан иэн кр тсптэ, оото суох эбит. Арай ууга ии тахсан кэлбит. Дьахтар, оото ууга тсптн билэн соуйан, куттанан, эмиэ ууга киирэн, хаыытыы-хаыытыы скэ киирэн испит. Ууга тэн хаалбыт. Бу хаыыны истэн, ойуун срэн кэлбит уонна кл тула срэ сылдьан тугу эрэ ботугураа да ботугураа буолбут. Кини кл кими да ылыма, лрмэ диэн крдспт. Кыраабыт. Ол иин бу кл Ылбат диэн ааттаабыттар.