За волю

– Тое, што можаш пачуць, магчыма, ня будзе для цябе прыемным.

– Нiчога. Гаварыце, я вытрымаю.

Дзесьцi блiзка выла пажарная сiрэна. Шпак спынiўся, глядзеў у вакно празь якое вiдаць была вялiкая рухавая нэонная рэкляма Кока-Кола дый маса меншых рэклямных i яркiх гарадзкiх вулiчных сьвётлаў. Пару хвiлiнаў Шпак маўчаў. Алесь падазраваў, што пiсьменьнiк мяркуе цi варта з глыбiнi выцягваць нешта ня зусiм прыемнае. Ды пiсьменьнiк нешта вырашыў. Паважным позiркам, адвярнуўшыся ад вакна, глядзеў на Алеся. I ў гэным позiрку заўважыў Алесь знаёмую яму iскру. Так, гэта такая самая аўтарытэтная iскра, якую даводзiлася Алесю назiраць у вачох адказных i ўпэўненых людзей тады, калi яны выказвалi нейкiя дыдактычныя мудрасьцi. Гэта - чырвонае сьвятло. Яму нельга пярэчыць. Iдзi на яго, рызыкуй на сваю шкоду.

– Клопат i слабасьць твая, Алесь, у тым, што як i многiя iншыя, ты ўжо зьмякчэў у вялiкiх матар'яльных выгадах. Гэткiя матар'яльныя выгады, як усiм ведама, часта прадукуюць палiтычных i iдэйных iнвалiдаў. Магчыма ты сам не спасьцярог як ты зьмянiўся, што цябе ўжо цяжка пазнаць. Гэта ўжо не ранейшы Алесь Якiмовiч... Не. Я не гавару пра тваё сэрца i пра твае погляды. Iдзе тут пра хвальшывыя адносiны, якiя часамi цяжка зразумець... Выглядае, быццам твае мазгi абрасьлi жырам, што ты наўмысна ў жыцьцi адкiдаеш усё больш важнае адно таму, каб не адстаць ад iншых у тэй гонцы за далярамi, у гэнай пацуковай гонцы, як тут кажуць...

– Я гэтага не заслужыў! Быццам я не памагаў!
– ускочыў Алесь з дакорам у голасе. Пiсьменьнiк запраўды яго ўкалоў.

– Ты памагаў, ты зрабiў больш для нашай справы чымся многiя iншыя, разам узятыя, - усё такiм-жа ўпэўненым дыдактычным голасам прадаўжаў Шпак. Але чаму цябе зь iмi раўняць? Табе больш дадзена i ад цябе больш патрабуецца.

Што Алесь мог на гэта адказаць? Ведаў, што пiсьменьнiка трэба выслухаць. Ён жыў у сваiм, аднаму яму даступным ды надзвычайна цiкавым i пакутлiвым сьвеце i вось цяпер прыйшла пара, нядрэнная нагода, каб перад гэтым "капiталiстам" разладаваць сваю душу. I бяда таму, хто мог стацца аб'ектам ягонага дакору цi ганьбаваньня.

– Я казаў раней, што твой уклад у нашую справу й грамаду больш чым выдатны. Ды гэтага мала. Тваiх грошай замала, Алесь мой дарагi. Ты мусiш самога сябе пасьвяцiць i ахвяраваць справе нашага вызвольнага змаганьня. Асаблiва-ж апошнiмi часамi ты неяк бокам, бокам... Сьвет, у якiм цяпер жывеш, пэўна, цiкавы, бурлiвы цi iмклiвы, перапоўнены крыкамi захапленьня рознага маштабу гэданiстаў... Ты адаптаваўся, прытарнаваўся да гэтага новага асяродзьдзя, што, здаецца, ануляваў сябе, ранейшага, зрабiўся быццам тараканом у саладусе.

– Выглядае, што ты разважаеш iз сваiм духовым эго i напэўна сьпяшыш запэўнiць гэну iстоту, што ўсё ў парадку, што ты - свайго роду цаца й што ад цябе нiхто й нiчога не павiнен патрабаваць. Ты напэўна ўжо пераканаў сябе, што выбраў адзiна правiльны шлях i здабыў нутраны мiр. Чаму-ж-бы не? Сацыяльны клiмат надзiва спрыяльны, а ты-ж ёсьць адным з грамады, што намагаецца задаволiць розны матар'яльны голад, цi, накш кажучы, прагавiтасьць. Адным словам, ты адзiн з тых, што валочацца ўтоптанай сьцежкай, зырка назiраючы, каб падхапiць цi прыстасавацца да новых кiрункаў, тутака модна ведамых social trends. Ведаеш пра што гавару...

– Але памятай, Алесь, што ты не належыш да гэтай грамады й нiколi не ўрасьцеш у яе. Няважна, колькi i як заўзята будзеш намагацца, ты ня зьлiквiдуеш гэтай другой iстоты - духовага я ўнутры сябе. Яна будзе зьяўляцца ў тысячах вiдаў цi зьяваў i ўсё ў карэньнi мiнулага. Ты нiяк ня зможаш сябе адрэзаць ад тваёй ранейшай бацькаўшчыны й людзей. Калi я ведаю душу Беларуса, - а ты вер мне, што ведаю яе добра, - ты ня знойдзеш сховiшча цi прыпынку за шчытам дастатку й выгады. Ты маеш душу, ты занадта многа перацярпеў. Духовыя дакоры ня спыняцца. Перастань сам сябе ашукваць i маскавацца.

– Ведаючы цябе, здагадваюся, што ты цi раз пра гэта думаў асаблiва ў гэтым бiзнэсавым гармiдары. Ты ня знойдзеш палёгкi ад свае духовае iстоты, што ўнутры цябе, яна ня йдзе на нiякiя кампрамiсы. Часамi можаш мець некаторыя iлюзii...

Прыгнечаны Алесь маўчаў. Ясна, што Шпак трапiў у ягоную Ахiлесаву пяту.

– Што-ж я мог-бы ў адказ на гэта сказаць?
– схамянуўся Якiмовiч.
– Вы ўяўляеце мяне нейкага роду рэнэгатам, можа блудным сынам, што зь нейкай прычыны пакiнуў жыцьцядайныя грудзi маткi.

– Выбач мне, Алесь. Я не хацеў цябе пакрыўдзiць. Гэта, выглядае, мая асабiстая дэпрэсiя мяне спанукнула да гэтага...

Наступiла нязручнае маўчаньне. Алесева сьветлае пачуцьцё i ўзьнёслая ўпэўненасьць, што валодала iм яшчэ ад учарашняга, дзесьцi зьнiкла. Гэты стары змагар, што многа перацярпеў i перанёс шмат лiха, адкрыў незагоеную рану.

– Прашу цябе, прабач, - зноў гаварыў Шпак.
– Ведаеш, як я цябе цаню... Але гэта... гэтых некалькi слоў, што я сказаў, яны неяк вось тут, - разуеш, спадзяюся, - з набалелага сэрца... Можаш назваць мяне старым дурнем. Нагаманiў, а цяпер перапрашаю.

Алесь уважлiва глядзеў на пiсьменьнiка. Як моцна ён мусiць цярпець i перажываць ды як тонка ўсё адчуваць! Якi выбух, калi давялося скiнуць маску i выказацца iз самай глыбiнi! У гэтым жыцьцём скарабачаным i фiзычна аслабленым целе бурлiў i пералiваўся неўтаймаваны вулькан. Цяпер Алесь слухаў лагодную пiсьменьнiкаву гутарку. Цяжка яна йшла, абрывалася. Неўзабаве ён пайшоў. Прыгадаў, што прыйшоў быў з намерам пагаварыць са Шпаком яшчэ пра нешта iншае, але здарылася накш. Можа калi iншым часам.

11

Горкае дзяцiнства i вайна шмат чаго навучылi. Цяперашняга Алеся можна было-б назваць мэтадычным чалавекам. Няважна якiя былi пляны цi задумы-праекты, дзяцюк меў пэўную, зь якой абжыўся, мэтоду. Калi йшло пра нешта другараднае ды былi добрыя задаткi на посьпех, грунтоўнае камбiнаваньне адпадала. Калi-ж на прыцэл трэба было ўзяць i здабыць запраўды нешта важнае, а вiд на посьпех сумлеўны, Алесь пачынаў плянаваць кажную драбнiцу. На першым этапе ставiў разьведку. Старая i мудрая прыказка: сем разоў адмер i раз адрэж. Пасьля добрае разьведкi, зьнюхаўшы-пранюхаўшы, можна было сур'ёзна брацца. Мэтад пэўны i зь няпамятных часоў выдатнымi людзьмi практыкаваны. Алесь любiў выклiк, калi меў нейкiя шансы на посьпех. У адносiнах да дзевак большага плянаваньня не патрабавалася, хаця разьведка была цалкам неабходная.

Калi Вера Мак зьявiлася яму на вока, Алесь узяўся за разьведку. Перш за ўсё фiзычны выгляд дзяўчыны. Цаца, ляля! Яна прыцягвала да сябе ўвагу й вочы перадусiм юрлiвых дзяцюкоў. Бурлiла маладая кроў. Карысным для Алеся дадаткам было й тое, што дзяўчына быццам апынулася пад ягонай уладай у краме, значыцца ў нечым ад яго залежнай. Праўда, надужываньне такой, сказаць-бы, залежнасьцi ня месьцiлася ў дзяцюковай галаве. Калi гэтая асоба ня была нейкiм эрзацам, а запраўды нечым вартасным, пры заляцаньнi да яе трэба было абавязкава даць ёй поўную волю, нiякiм чынам не надужываць свайго прыярытэту цi бiзнэсавага становiшча.