Би?иги Аан Дархаммыт

Снэн сылларга уук хотугу сиргэ саан-бгэн олорбут, сытар ынаы туруорбат сытыары-сымнаас майгылаах, айыла кыараныттан тыыннаах хаалар инниттэн лэттэн атыны билбэтэх кн санаалаах, дьоус ахсааннаах, киэ нэлэмэн Саха сиригэр арам-тарам, р-тараа олохтоох сайаас-сайдам саха дьоно мунаахтары сэрииит хааахтар буораынан эстэр рэр саа кнэн самнаран, бэриннэрэн, бас-кс дьоннорун аманаат диэн ааттаан солуок тутан, дьааах хабалатыгар хам ылбыттара. Оччотооу хаыс кэм хабыр сыыанын эттэринэн-хааннарынан толуйан, ыар дьыланы сгэн спт бгэлэрбит ураты тулуурдарын, мындыр йдрн, олоххо тардыыыларын смэр кн тмк дьайыытын кинилэр сыдьааннара, силистэрэ-мутуктара, аныгы сахалар, бииги, туанан олордохпут.

Кл кмчлэтии, кс ттнэн дьааах хабалатын сонооун, т да кэнэммит, муутахпыт иин, хайаан эйэ дэмнээхтик, т сблэинэн барыай? Утарсыы, кн крс буолбута история чахчыта. Ктллбэтэх ыалдьыттары бастакынан крсбт, утарсыы оорбут саамай халы, тэрээиннээх-тмслээх, бтн саха омукка тумус туттар, кн крср улахан уус холбоугун, хаыл хааннааынан аатырбыт Хаалас тойон ууун бас-кс тт, Тыгын уолаттара аймахтыын-чаардыын, боотурдуун охсууу толоонугар охтубуттара ааспыт кэм кырдьыга. Кинилэр сирдэрин-уоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар саха бд уустарын тмэн тыыннарын толук уурбут бэйэлэрин норуоттарын патриоттара буолалларын бииги, билии сыдьааннара ааттаахтар, билиммэт буолуохпутун сатаммат. Онно бг сыыаммыт, сыанабылбыт, мккрбт хайдаа туунан кэпсэтии.

Хааластар Тыгын инниттэн саха омукка баылыыр-клр оруолларын учуонайдар т былыргы трдэр историяларын кытта ситимнииллэр. Хаылы диэн Орто Азияа Сыр-Дарья рс тардыытыгар олоро сылдьыбыт биис ууун билии казахтар, атын да тр тыллаах омуктар бэйэлэрин трттэринэн ааыналлар эбит. Былыргы тойон ууун трттэрэ буолбут хааластар баылыктара Дойдуа Дархан, Мунньан Дархан, Тыгын Дархан саха омукка бас-кс дьон буола сылдьыбыттара йээннэртэн биллэр. Кинилэр сыдьааннара Маары, Соппуруон Сыраанап саха дьылата ураты ыараабыт кэмнэригэр саханы быыыыр, олоун чэпчэтэр суолу-иии тобулар туугар аан манай нуучча ыраахтааытыгар тиийэ туруорса сылдьыбыт трт уус дьон буолаллар.

«Туох барыта силистээх-мутуктаах, трттээх-уустаах» диэн йдбл тр сыдьааннаах илии ыаллыы, аймах омуктарбыт дьаанан олорор политикаларын тутулугар крбт. Бу дойдуларга былыргы хууннар, трдэр сааттан бас-кс туттар биис уустарын баылыыр-клр оруолларын суолтата кн бгнгэр диэри кстээх эбит. Сэбиэскэй Сойуус рэллибитин кэннэ, демократия муутаан ргйдбт кэмигэр, бтн норуот куолаынан президеннэринэн талыллыбыт Звиад Гамсахурдия (Грузия), Рахмон Набиев (Таджикистан), Абульфаз Эльчибей (Азербайджан) сыл иинэн рдк сололоруттан маппыт буоллахтарына, бэйэтин омугар былыргыттан ыла баылыыр суолтатынан биллэр Тэкэ уууттан трттээх Сапармурат Ниязов Туркменбаши (Туркменистан) тулхадыйбат былаастанан олорон эмискэ олохтон туораата. Ол да иин сахаа бгэ сааттан «Тойону отунан-маынан оорбоккун» диэн дири ис хооонноох этии баар. Итиниэхэ маарынныыр ыаллыы Казахстан судаарыстыбатын тутула с биис ууун – жуз холбоуктарыттан турар: кырдьаас, орто уонна кыра эбэтэр эдэр дэнэр. Кырдьаас трт уустан баылык-салайааччы, ортоттон поэттар, блктэр, оттон эдэртэн буойуттар утумнаан тахсаллар эбит. Ол курдук, Нурсултан Назарбаев кырдьаас трт уустан сыдьааннааа эмиэ былыргыттан олохсуйбут гэи бигэргэтэр. Кыргызстан урукку президенэ Аскар Акаев кыргыстар биир тиэх баылыктарын Шабдан хан диэнтэн быаччы трттэээ биллэр.

Ыраахтааылаах Россия бу омуктары бэйэтигэр холботолуур кэмигэр биллэр-кстр трт уус дьону салалтаа эрдэттэн чугааппатах эбит. Сэбиэскэй кэмэ коммунист партиятын идеологтара ити ньыманы эмиэ биирээн туттубуттар. Оттон бииэхэ Саха сиригэр хайа кн аара ттэ, сиэри таынан кыаллыыта-мэллиитэ суох киин былааска бэриниилээхпитин крдрбтхпт баарай? Атыттар син сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ былыргы силистэрин-мутуктарын трэн, салалтаа талар дьоннорун трттэрин-уустарын рэтэн билэн эрэ баран баылыктарын талаллар эбит. Арай бииги трпптн-ууспутун трдттэн трэ умнан, идеология кгэр бас бэринэн кэбиспит эбиппит. бгэлэрбит т гэстэригэр суолта биэрбэккэбит, лр-хаалар кммтгэр ахтар айыыыттарбыт арааччылаан, былыргы тойон уууттан сыдьааннаах бас-кс киини анаан ыыппыттарын, кыаын-дьоурун ситэ туаммакка, мчч тутан кэбистэхпит.

Ааспыт йэ бтэик уон сылыгар, икки тыыынча сылы мооон тмктр мн араыгар, кии аймах олоор сир хаа хайа ыстанар сууарыылаах уларыйыыларын ньиргиэрэ сэттэ уонча сыл устата туруулаан туппут модун судаарыстыбабыт тутулун ээн барбыт кэмигэр, хор, т да отох омук ороута буолларбыт, син быыс-хайаас хайдыгаыгар тэн хаалбакка, оттон-мастан тутуан ордон хааллахпыт дии. Маннык халбас харатын миинэн, дьулура уларыйыылардаах ахсым кэм араыгар р мхсн, омукпут, дойдубут дьылата ыйааын бэскитинии биэтэнии олорор мччргэннээх кэмигэр дьинээх национальнай лидер, дэгиттэр сайдыылаах сомоо личность, талааннаах, хорсун салайааччы оруола диэн т-хачча сдтн, суолталааын улаханныын-кыралыын, тлн-мклн син билэн кэллэхпит.

Саха норуодунай суруйааччыта Далан «Дьылам миэнэ» романын аан тылыгар: «й-санаа саамай сиппит-хоппут, олоун булбут кэмигэр, млт-ахсыы илигинэ рсэн, олорон ааспыт олоум туунан ахтыы суруйан хаалларабын», – диэн уонтан тахса сыллааыта этэн турар. Бу тыллары билигин биир бэйэм долгуйа, эмиэ дааны ордук саныы, харааста ааабын. Долгуйарым диэн оччотооу р кр, бэйэ омугун кырдьыгын, кыаын билинии, омук-кии тээ сананыы кэмин Далан барахсан спк дааны сыаналаан уот харахха этэн кэбиспит эбит. Ордук саныыбын кии бэрдэ, ркн йд кини бу ткэн кэми мчч туппакка тутуу былдьаан, рсэн срээр-быарыгар кнньрбт ис уоун, сиэрдээх толкуйун сайа этэн-тыынан йн-санаатын толору сайаммыт дьолун. Хараастабын хайыы-йээ кэм-кэрдии кэрчигэ буолан ааспыт бииги омук кыалалаах-кыараннаах дьылабытыгар кылам гынан кммт крбт, кнэхпит крэйбит кргмнээх ол уон сылын суохтаан.

Нууччаларга «справедливость» диэн срдээх дири эсиилээх, кырдьыгы, сиэрдээи этэр ткэннээх йдбл баар. Бары тыллартан бу саамай сблр, испэр киллэрэр, ылынар уонна туруулаа сатыыр йдблм. Сахалыы йдтхх, сиэр-майгы, сиэрдээх, кырдьыктаах быыы диэн буолуон сп. Бу тыл йдблгэр сп тбэспэт быыыны-майгыны сахалыы «сиэрэ суох быыы, сиэри таынан барыы» диэччибит. Олоххо сиэри таынан быыыланыы, туттуу-хаптыы, саарыы-иэрии кэмэ суох элбэх, куруук баар кст. Ол да иин буоллаа, кннээи олоххо бу кэрэ тылы олус сэдэхтик туттабыт, киэ, т йдблн тутуа, ситиэ сатаабаппыт.

Кл й-санаа, сиэрдээх быыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт йэ тиэх уон сыла буоларын бары билинэбит. Ол бииги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, лэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баыйар тт омугуттан тутулуга суох ол сырдык р крлээх кэми билигин, былыт быыынан кн тыган ааспытын курдук, т йдблнэн суохтуу, туоххаыйа ахталлар, мэлдьи йдллэр-саныыллар.

Сиэрдээх олох, киилии быыы-майгы охсууута, туруулаыыта суох кэлбэт, туругурбат уонна сиэр-майгы баарын эрэ тухары туруктаахтык сайдар, чэчириир. Ол суох буолла да, олох чл туруга кэиллэр, н-сайдыы бохсуллар. Ордук туруктаах сыыан кэиллэр, сиэр-майгы кмчлэнэр буоллаына.

Бу лэм демократия ситииилэрэ бохсулла быыытыйбыт, быыы-майгы уустугуран турар кэмигэр сурулунна. Кммт крбт, кнэхпит крэйэ сылдьыбыт кэмигэр уон сыллаах крээннээх олох гэр сиэтэн киллэрбит сд киибит олоун, йн-санаатын, лэтин-хамнаын туунан кыах тиийэринэн, кэм кллрнэн докумуоннарга, Саха Республикатын бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр уонна кинини кытары лэнэн-хамнаынан алтыспыт араас дьон-сэргэ ахтыытыгар олоуран уус-уран ааардаах сиилээиммин ааааччылар боломтолоругар тиэрдэбин. Кини кэмигэр олорон лэ-хамнас, й-санаа крээнин, р-кт ргйн билбит-крбт дьолбунан киэн туттабын. ксбт дааны кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ол кннэр-дьыллар т рттээх ттлэрин эргитэ сыымайдаан крднэ, оннук бмч йг-санааа кэлэр буолуохтаах.

Михаил Ефимович ааспыт олох лр-тиллэр мччргэннээх тгэннэригэр, республика рдк Сэбиэтин салайар, президенниир кэмнэригэр, дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх субъегыттан баара-суоа уон сыл иигэр Россия Федерациятын биир басты регионугар кубулуппута. Хорсун быыытынан, сатабыллаах салалтатынан эстии-быстыы айаын йр мччрйбэт дьылаланыыттан быыаабыта. Ол рднэн бэйэтин аатыгар онно олоуран хомуруйар, бэл эр-холуннарар дааны сэти-сэлээни билиммэт элбэх бас-баттах тылы- истибитэ, сиэри таынан хаыс сыыаны, тэн биэриини, танарыыны дааны билбитэ. Уулуччу тулуурун, дьи сахалыы киэ кстээин, дьиппиэн, кытаанах майгытын крдрн кимиэхэ да хом санаатын биллэрбэккэ, кимтэн дааны с-саас ситиспэккэ барыбыт уопсай дьыалабыт айгыраабатын, салгыы сайдарын туугар ону барытын эрдээхтик аарыммыта. Бу буолар дьи киилии сиэр-майгы ыраас ксттн чаылхай холобура диэн! Маны сиэрдээхтик ылыныаы, йбтгэр-санаабытыгар бигэтик иэриниэи. Ол буолуо кини барыбыт туспутугар аан дойду таымынан инникибитин тстр, кэскилбитин туруулаар бг сыралаах лэтин-хамнаын иин махталбыт, билиниибит, киилии сыыаммыт!