Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Оото, титирээтэр дааны, рэн чаылыспыт харахтарын крн, ийэтин ыраас сэбэрэтэ сырдыы тстэ.
– Ии, кырдьык дааны, оом аатыгар кмлспт дии.
– Км б, сотору дьинээх туа киитэ буолсу, – аата сылаас-сымнаас мичээринэн имэрийэ кр турара борууй дьиэ иигэр сырдаан кстр курдук…
…Эмп сыта курдаттыы тунуйбут, араас ыарыахтарынан толору симиллибит балыыа кыараас хоун ыарахан салгыныттан таырдьа тахсан ыраас салгыны дуоуйа эирийэр чгэйин эриэхсит! Мишаа, ахтыланнаах уун арахсыы кэнниттэн ийэтин, убайдарын крсхтээх ртэ таынан таымнаан, т да былыттаах киээрбит халлаан турдар, аатын бигэ рдк санныттан тулата бтнн сырдаан, киэркэйэн кстбтэ…
…Аатын туунан тиэх йдблэ дк-бадык, чуолкайа суох, курус. Куруук клэ-рэ, кэлэ-бара сылдьар кстээх-уохтаах, эрчимнээх, бд-сада аата тоо ууннук ороо сытарын, ыараханнык ртэ тыынарын
Сэрии сылларыгар, бэйээ харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыыа-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, аата сэбиргэхтэтэн баара-суоа отут сэттэ сааыгар кн сириттэн крэммитэ.
Ефим Федорович дьннэн хара бараан, бигэ-таа, орто ууохтаах, уу саха крнээх кии эбитэ . «Эн ааар маарынныыгын», – диэн билэр кырдьаастара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна гстк этээччилэрэ. «Ааар нааа маарынныыр буолаын олус таптыыр этэ. Трбккэр рэн, хоор хара дьннээх соотох биэлээхпитин идээ туттубута. Туох эрэ биллибэт кс дуу, ханнык эрэ ээи Айыылар дьайаннар дуу, аа тоо эрэ дьулуан туран хоту дойдуга талаар этэ. Биигини онно Дьыла Хаан анаан ыыппыта», – диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, баар, дьыла анабыла оннук буолуо. Оону отох сааыттан кырдьыктаах олох охсууутугар уаарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович саа тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн лэлии олорон соумар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн соотохто тулаайахсыйа тэр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэиннээх олох эрэйин-муун эдэр эмньик эт-сиин этирик эээринэн тэлии сааланар. рээ, йбл-км буолуох аймах-билэ дьоно суох ааардас дьахтар, ыы-кырбас трт оотун кууспутунан, тымныы-хаыс дойдуга суос-соотоун эргичийэн хаалар. лэит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-аатар киититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх тлх эрэйи-кыаланы крсн ол сутураннаах амырыын кыыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ сп…
«Ийэбит туох баар олоун бтннтн бииэхэ, оолоругар, анаабыта. Мин кинини кимнэээр да рдктк тутабын. Кини миэхэ ытык киим. Бэйэтин холобурунан ийэбит биигини лээ рэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта тиэх да кууоккун ллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэинэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу – бу барыта ийэбит сабыдыала», – диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин ттнэн урут Столыпин саана Полтаваттан кэлбит трттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн аыс кыыстаах, соотох уол оолоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык трд Тхтр сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, с-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара сууохтаах, дьылыгыр кн ууохтаах кэрэ мссннээх кыргыттара от мунньан, бурдук быан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьыалларын оччотооу эр бэртэрэ нохтолоох срэхтэрэ тлх долгуйа, кэрэхсии, сэргии крллр эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн кииэхэ кэргэн тахсан ктм олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр кмлн дьиэ, оо крсн кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга бырааынан лэлиир кии дьиэ лэитигэр наадыйар сураын истэн, онно кн лээ киирэр. Ол кэмэ Покровскай земотделыгар лэлии сылдьар рэхтээх кии Ефим Федорович таба крн кэргэн ылбыт. Саа ыал утуу-субуу икки уол оолоноллор, онтон 1937 сыллаахха кр кыын, эт-ас тоор буолуута, с уоллара Миша трбт.
Ааларын эмискэ стэриэхтэриттэн трт кыра оолоох ааардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айылалаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга оолорун этээ атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. Аалара лр охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «Оолоргун харыстаа, дьон оортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга аймаа, км-сбэ киитэ суох быстарыаххыт. Дойдугар ктм тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олороору…» – диэн кэриэин эппитэ .
Саас сир хараарыаыттан муус ктллэрин, манайгы борохуот кэлэрин кэтэии, чаыл кннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох с сиргэ тиийэ охсон тыын-быар саланыах тиэтэллээх баа санаа барыларын йэ туппута. Кэмниэ-кэнээс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын баа хонон, дороонноох айаа турунар кннэрэ дьэ ммтэ. Маынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах
оччотооу борохуот ааас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах уун айан сааламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санааа, сорох-сороор соруйан да курдук, арыы тумсугар л талахха баарсаларын баайан баран бырааттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэиннэрэр, даххаыйар тгэннэрэ элбэх буолара. Тнн трмэ хонон, кнн палубаа тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалынаан уун кннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох оо кн сыраланыгар, салгын сиигэр оустарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суоран-тэллэх киитэ буолбута.Салгымтыалаах айаннара тмктэнэн, Даркылаах биэрэгэр ктэнэн рбттэрин эриэхсит! Ол да буоллар ктм диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбээс кст охсон биэрбэккэ, ааас халлаан анныгар хонуктуур кыала кыарыйбыттаах. Уолчаан суолу быа ыарытыйан, букатын буорайан, ууохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгээ тиэллэн, айанын уугар сыккырыыр тыына эрэ трбт дойдутун ктм булбута.
Трбт дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис срэхтэн рэ-кт крср аймах-билэ дьоннуун санааны крдэр, срэи рдэр кгэр ама ханнык эмп-томп тэнэиэй?! Млтбт-ахсаабыт бэйэтин ктн киллэрэн ороо сытыарбыттарыгар ктттэрэ йн кр-истэ тээт:
– Оо, бу оо барахсан дойдутун буорун суохтаан тыына-быара кылгаабыт. Ийэ буоруттан бэрсиэххэ! – диэн саа аллайбыта уонна трбт балаанын сабараанньатыттан буор киллэрэн оргуйбут ууга суурайа охсон иэрдибитин, т да кс-сэниэ эиннэр, тиэх тыынын мунньунан ыймахтаан кэбиспит.
Онтон ыла с киирбэх сыыйа-баайа тыына уаан, ыарыыта намыраан трэргэ барбыт. Хор, трбт дойду ахтылана, Ийэ буор тардыыта оннук кстээх буолар эбит буоллаа…
Михаил Ефимович, кириэилэтигэр кнн, иллюминаторынан йн крд. Былыт кэлимсэ халаата рэллэн, онон-манан быытталаммыт киэ ахай ааастарынан аллара тукулаанныы сэдэх мастаах-оттоох киэ сир нэлэийэн кстр. Уа диэки ыраах лнэ кэтит кх лиэнтэ урсуна клмрд дьиримниир, хаас ттттэн синньигэс салаа рэх эрийэ-буруйа субуллан тэр.
Лииндэ рэх рднэн ктн иэллэр эбит. Киэ да дойду буоллаа, бу бэйэлээх сири-уоту кыаын дэлэччи туанар кии тлх барыс, дохуот ылыа этэй? Манна таба иитэр буол, барыс хайаан да киириэ этэ. Мантан араалыы хоту диэки Ээйик курдук киэ тайалаах сиргэ питомник тэрийэн, киии аалан тэнитиэххэ баара. Икки-с сыл устата бултаабакка ууатан баран атын сирдэринэн тараталаан кэбистэр, киис ахсаана балай да эбиллиэ этэ. Республика рднэн сылга 25 тыыынча киис бултанар, хас трт киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата сс тыыынчаттан эрэ кыра чорбойор киис саппааа баар. Ону икки тгл элбэттэр, дэлэ барыс буолуо этэ дуо?
Андаатары муутаан 600 тыыынчаны бултанара, он-тукпут билигин 200 тыыынчаа тстэ, дьиинэн 500 ты-ыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол инниттэн билии андаатар ахсаанын икки-с тгл улаатыннарыахха наада. Онон хоту элбэх кллэрдээх сиргэ эмиэ питомниктары тэрийтэлээтэххэ сатанар. Бэйэни салайыныыга киирдэххэ, маннык дьааныы суолтата улаатыа, кдьэ кр.
Былыт халаата эмиэ хойдон, смлт туох да кстбэт т туман быыынан биир кдьс ктн ньирилиир. Михаил Ефимович эргиллэн салон иин кэриччи крбтэ, дьон ксэ налыйан, кириэилэлэригэр тиэрэ тэн нухарыйбыттар, бэрт аыйахтара хаыат, сурунаал ааа олороллор…
…Оо саас крдх-нардаах кэмнэрэ, киэ Эркээни Эбэ хотун эсиллэр иэнигэр, ктм сиригэр-уотугар, сэдэх да буоллар, срэн-ктн, оонньоон-крлээн ааспыт хаан да умнуллубат чаылхай тгэннэрэ хараын иннигэр бу баардыы элэнээн ааарга дылы гыннылар. Т да сэрии, сут-кураан мээиктээх аас-туор сыллар бркээтэллэр, оччотооу кэм олус ыраас, сырдык йдблнэн ураты кнд буолар эбит.
Сэрии сылларыгар, ол кэнниттэн дааны олус кыалалаахтык олорбуттара. Ордук иитэр-аатар аата суох ааардас ийэлэр эрэйдэнээхтээбиттэрэ. Ийэлэрэ нэилиэк мааыыныгар остуорастаан, дьиэ сууйан, оох оттон оолорун ииппитэ. Сельпо хонтуоратын муннугар быыкаа хоско бэиэ кыбыллан олорбуттара. Билигин оо эрдэинээи кэмин йдтнэ, биир тмк санааа кэлэр: сктн оччотооу аас-туор олох кинилэр эрэ дьиэ кэргэннэрин кыпчыйбыта эбитэ буоллар, билигин кини тус бэйэтин эрэ олоун тупсарынарга дьулууо этэ. Ол эрээри, кини крргэр, оччолорго ыал барыта дьадаытык олороро. Онон сиэттэрэн дьон-сэргэ барытын туугар олох тупсарыгар баа санаа эрдэттэн скээбитигэр сп. Онуоха ийэтэ кыалалаахтарга туох баарынан, тугу кыайарынан-сатыырынан барытынан кмл сатыыр т холобура чгэй ттнэн дьайбыта чахчы.