Би?иги Аан Дархаммыт

Былатыаннаах Исиидэр сирэй-сирэйдэрин крсн кэбиспиттэрэ. Дьыалалара брктэ суох хайысхаланаары гыммытыгар Былатыан бэйэтин сэмэлэнэ санаабыта, дакылаатын олус толоостук саалаан кэбиэн, тойотторун ргэттэ быыылаах. Смирнов, ону бигэргэтэрдии, кумааыларын остуол улаатын диэки хаыйа анньан баран, икки илиитин холбуу тутан олорон, холку эрээри кытаанах куолаынан сыыйан саарбыта:

– Табаарыс Слепцов-Ойуунускайы саха диэммин убаастаан эрэ дакылаатын бтэттэрдим. Итинник тыл-с сатаммат, Дьокуускайга баар коммунистар автономия кэлэрин сблээбэт эбиттэр. Мин да санаабар, автономия биэрэр эрдэ буолуо. Оттон бу Слепцов-Ойуунускай табаарыс, быыыта, саха рэхтээхтэрин, саха баайдарын илиилэригэр билиэн тутуллан сылдьар кии быыылаах, – Смирнов, смйэтинэн дьл ттрд, Ойуунускайы тн тылынан супту ыйбахтаабыта.

Былатыан ргэнэн ойон турбутун бэйэтэ дааны билиминэ хаалбыта:

– Табаарыс Смирнов, дьыала ис дьиин билбэт эрээри, бас-баттах киини буруйдуургун эрэ билэин. Саха баайдарын сокуон таыгар этэн буруйдана сылдьаммын аны кинилэр билиэн илдьэ сылдьар киилэрэ аатырдаым. Дьыалабын, бэйэбин быгыын ыыттаран ылан, соторутааыта дьллээбиккитин умна оустугут дуо?

Этиии ааардаах мккр р кдьйбтн намырата сатаан, Барахов, Агеев тыл этэн крбттэрэ туалаабатаа. Куоласка туруорууга икки кии автономия бэриллэрэ сп диэбиттэрэ, иккитэ сб суох диэннэр, куоластара тэнээн хаалбыта. Онон автономия боппуруоа ааас Москваа барбыта.

Мунньах кэнниттэн уку-сакы тараан, Плич кабинетыгар киирэн сбэлэии буолбута. Онно кэнники арай Дьокуускайга тиийэн, автономия боппуруоун сп дэттэххэ эрэ бу боппуруос атаар турууу диэн тмккэ кэлбиттэрэ…

Саха сиригэр судаарыстыбаннас олохтонуутун туоулуур бу сд докумуон кэлин хайдах олоххо киирбитин Ойуунускай бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйбут: «Ол бириэмэлэргэ Максим Аммосов Москваа сылдьан автономия барарын сблбт, онон Якутскайга олохтоо диэн ыйдарбыт. Онон бу боппуруос Якутскайга партия манайгы конференциятыгар туруоруллан, онно бэрт аыйах куолаынан автономия кэлэрэ сп дэммитэ.

Браташ онуоха диэри сблээбэккэ, Степан Васильевы кытта бииргэ сылдьан баран, конференция саана тиийэн тттр агитация оорон, автономия кэлэрэ сп диэн куоластаата. Ол сайын мин лхмээ лэлээбитим, онон автономия туугар бэрт кстээхтик норуокка дааны, партия да иигэр лэлээбитим. Онон лхмэ делегацията бука барылара автономия кэлэрэ сп диэн куоластаабыта».

…Михаил Ефимович ирдээн, хасыан туран саха норуотун историятын дьаныан рэтэн йбэтэх ттттэн гс йг-санааа кэлбитэ. Трбт омуга т былыргыттан кн бгнгэр диэри олорон кэлбит историятыгар буолан ааспыт срн сабыытыйалары, олорго сыыаннаах биллэр-кстр дьонун олохторун, лэлэрин-хамнастарын, мккрдэрин-туруулаыыларын рэтэн, ырытан билэн баран биири бигэтик йдбтэ: саха дьоно клгэ тардыыылара, бэйэни салайыныыга дьулууулара, государстволаах буолар туугар турунуулара барыта н-сайдыы иин, инники кэскилгэ дьулуууттан тахсар эбит диэн. бгэлэрбит бэйэлэрин айар-тутар дьоурдарын, кыахтарын толору туаныахтарын, олоххо киллэриэхтэрин куруук баараллара. Ол инниттэн, с йэ тухары саба ктээн турбут колониальнай батталтан тлрйэр санааттан, национальнай босхолонуулаах хамсааыа саха норуота кыттыбыта. Маныаха ханнык дааны сепаратизм тртэ суоа. Биир эрэ баа санаа баара – кллк тыыныы, кл сайдыы суолун тобулуу. Ол иин Саха сиригэр автономияны ылыныы Ойуунускайга, Аммосовка уонна кинилэр соратниктарыгар суолтата олус улахан этэ. Бу иннинэ ханнык быыыга-майгыга олорон кэлбиппитин умнуохха сатаммат. Дьиинэн бу иннинэ Александр I туора урдустарга аналлаах устаабынан ыраахтааы чиновниктара салайан кэлбиттэрэ. Оннооор, сахалары кс омуктарынан ааан, Степной Дууманы тэринэллэрин боппуттара.

М.К.Аммосов «Саха автономиятын тутуу тезистэрэ» диэн лэтигэр автономия срн сыалынан кл сайдыылаах экономика буолар диэн суруйбута… Олохтоох усулуобуйа уратыларын учуоттаан, култуураны былааннаахтык сайыннарыы буолуохтааа. Бэйэ государстволаах буолуута, т да трт силиэ-мутуга кэрдилиннэр, норуот хараа аыллыытыгар, ууктуутугар улахан суолталаммыта. Саа скээбит республика салайааччылара маны таба крбттэрэ. «Норуот иигэр хаатыйаламмыт кута-срэ, й-санаата тл ктн саа олоххо тардыспыта. Саха сирэ экономика, культура балысхан сайдыытын иннигэр турар. Саха автономиятын иннигэр норуот материальнай, духовнай кн сайдыы, барарыы суолунан салайыы соруга турар», – диэн М.К.Аммосов бэйэтин ахтыытыгар эппитэ. Саха сирин салалтата, автономияны ылаат, 1922 сыллаахха саа бырааптары, кыахтары туанан, РСФСР тас эргиээ народнай комиссариатын н Лондоа кыыл кмнэн с млйн солкуобайга тлээин батарбыта уонна ааарын бэйэтигэр ылары ситиспитэ. Инньэ гынан ылбыт харчытыгар Россияттан уонна омук сириттэн араас табаар, эмп-томп, рэх тэрилэ, инструмент атыылаар кыахтаммыта. Бу холобур Саха сирин баайа республика бэйэтин бас билиитэ буолбутун туоулуур. Маны таынан, республика статуунан туанан, олохтоох салалта Москва былааын структураларыгар, урукку курдук Иркутскай, Сибревком, Сиббюро н буолбакка, быа тахсар кыахтаммыта. Кредити, харчынан кмн Москваттан быа ылар буолбута. Ол эрээри н-сайдыы бэйэ кыаар, норуот кгэр эрэ тирэирдэххэ ситииллиэхтээин республика салалтата чгэйдик йдрэ. Ону туохтан саалыахха сбй? Маныаха эдэр салайааччылар инникини т крлэрэ киини схтрр.

«…Бастатан туран, Саха сирэ бэйэтин ис кыаын билиэхтээх, – диирэ М.К.Аммосов, – кини айылатын баайын, дьонун кыаын, бэйэтин историятын, культуратын билиэхтээх. Саа олоу тутарга, инники кэскили оосторго, тааарыылаах кстэри сайыннарыыга суолу буларга Саха сирэ бэйэтин урукку олоун уонна билиитин чгэйдик билиэхтээх, рэтиэхтээх».

Кии ср баар, саха салайааччылара Саха сирин оорумтуолаах кстэрин, айылатын баайын киэ далааыннаахтык чинчийиигэ Москваны тылларыгар киллэрбиттэрэ буолар. Наукалар академияларын Дьокуускайдааы анал комиссията тэриллибитэ. Чинчийэр лээ ССРС икки сстэн тахса бд учуонайдара кыттыыны ылбыттара. Кинилэри биллиилээх специалистар, академиктар С.Ф.Ольденбург, В.Л.Комаров, А.Е.Ферсман, Ф.Ю.Левинсон-Лессинг, В.В.Радлов, В.В.Бертольд уонна да атыттар салайбыттара. Саха сиригэр наука тэрилтэлэрэ баар буолбуттара. Республика музейа, библиотеката саардыллан лээ киирбиттэрэ. Холбоуктаах киэ чинчийии тмгнэн айыла баайын уонна оорумтуолаах кстэри туаа тааарыыга быаччы сбэлэрдээх наука лэлэрин уонна чинчийиилэрин 58 тома суруллубута.

Бастатан туран, рэхтээин таымын рдэтии соруга турбута. Аммосов сс 1919 сыллаахха бэлиэтээн турардаах: «…норуоту рэхтээиэ п кэмчилэниэ суохтаах, уобаластааы нэилиэнньэ оскуола уонна оскуола таынааы рэхтээин ситиминэн эргиччи хабыллыахтаах». Бииги дьолбутугар, оччотооу салайааччылар рэи р тутуулара саамай сптх хайысха этэ. Оннооор саамай ыарахан 20-с сыллардаахха снэн саха ыччата киин университеттарга, институттарга рэммитэ. Ол тмгэр бэрт сотору култуура таыма рдк кэрдиискэ тахсыбыта. Былыр-былыргыттан биллэринэн, т гэстэрдээх, айар дьоурдаах, рдк духовнай баайдаах норуот табыгастаах усулуобуйаа гс талааннаах дьону тааарар. Ол курдук, кылгас кэм иигэр чаылхай талааннаах суруйааччылар, артыыстар, художниктар, музыканнар, наука, норуот хааайыстыбатын араас салааларын лэиттэрэ баар буолбуттара.

Эмиэ онуоха маарынныыр хартыына бииги бг кннээх олохпутугар кстр. Музыка рдк оскуолата аыйах сыллааыта аыллыбыта эрээри, кини рэнээччилэрэ хайыы-йээ аан дойду, Россия таымнаах бириистэргэ, дипломнарга тикситэлиир буоллулар. Ол эрэ буолбатах, рэх, искусство, наука араас крнэригэр ыытыллар олимпиадалар, конкурстар, крэхтэиилэр кыайыылаахтара аыйаа суохтар. Онон этиллиэх тустаах: сктн 20-с сыллардаахха бииги салайааччыларбыт сайдыы гэр рэхтээини туруорбатахтара буоллар, саха норуота атын дьылаланан, билигин атын таыма турар буолуо этэ. Кинилэр саамай сптх хайысханы талбыттара, ол иин бииги кинилэргэ махталбыт муура суох.

1923 сылтан ыла Алдан кыыл кмн туаа тааарыы лэтэ сааламмыта. Бу иннинэ Алдан уонна Тмтн кыыл кмн Амур уобалаын дьоно хостууллара. Кинилэр 1895–1923 сыллардаахха 16 тонна кыыл км хостообуттара. Сахалар бу лээ ылсаннар, 1923–1924 сылларга 4,5 тоннаны, оттон 1925 сыллаахха 9,5 тоннаны сууйбуттара.

Саха АССР правительствота республика норуотун хааайыстыбатын трдттэн уларытар генеральнай былаан оостубута. Хайа промышленноын олохтооун, суолу тутуу, сибээи сайыннарыы, тыа хааайыстыбатын механизациялааын, массыына-трактор пааркаларын элбэтии боппуруостара турбуттара. п-харчы олохтоох тэрилтэлэртэн, киинтэн, бэл омук инвестициятынан дааны киирэр этэ. Саха сирэ, оччотооу кэм сыанабылынан, элбэх б кыыл км хостооунтан уонна тлээхтэн киллэрэрэ. Км таынан платинаны уонна исландскай шпаты хостооун, тимир рудатын промышленноын сайыннарыы сааламмыта. Тимири Японияа уонна Дальнай Востокка тааарар былааннаахтара. Дальнай Восток Крымтан тиэллэр тууунан хааччыллара, ол иин ону Кэмпэндээйи тууунан толору хааччыйар былааннаахтара. Япония эмиэ бэйэтин млтх хаачыстыбалаах тууун оннугар атын дойдулартан чгэй тууу аалар ханаалы крдрэ. Саха сирин тас ттгэр балыгы, тутуу маын тааарар санаалаахтара, Американы кытта оннук кэпсэтии ыытылла сылдьара. М.К.Аммосов Саха сиригэр тимир суолу аалар туунан боппуруоу кт сылдьара.

Билии кэминэн сыаналаатахха, сд былааннар туруоруллубуттара уонна утуу-субуу олоххо киирэн испиттэрэ. Республика кл сайдыытын далааына крэн, кэээн ииитин соуруу тоталитарнай систиэмэ киин былааын барыны бары бас билэр, талбытынан дьаайар, былаанныыр политикатыгар баппатын, сп тбэспэтин курдук ылыммыттара.

Саха интеллигенцията, лх-быстыах быатыгар, киин былаас политикатын сблээбэтин олус ааастык биллэрбитэ. БСК(б)П НЭП утары ыытар дьайыыларын, демократия клн хааччахтааыны, национальнай политикаа сыыаны уларытыыны, тоталитарнай режим олус кртн бырачыастыыр блх тэриллибитэ. П. В. Ксенофонтовтаах «Младо-якутская национальная советская социалистическая партия середняцко-бедняцкого крестьянства (конфедералистов)» диэн ааттаналлара. Кинилэр Конституцияа этиллэр быраабы кмскээини, демократия дьинээхтик сайдыытын, уопсастыба, политика, экономика уонна норуот маассатын актыыбынаа рдрн турууласпыттара. Срн сыалларынан Саха АССР суверенитетын, кллк сайдыы быраабын кээтии этэ. Бу хамсааын салайааччыта П.В.Ксенофонтов хаан тохтуулаах саба баттааын иннинэ киэ тайа ткэтэх ыырын иигэр эппит тиэх тылларын маннык тмктээбитэ: «История бииги дьыалабыт кырдьыгын бигэргэтиэ…» Павел Васильевич этиитин история кырдьык, олус хойутаан да буоллар, бигэргэппитэ. Оччотооу 1927–1928 сыллардааы Саха сирин салалтата уонна интеллигенцията хабырдык, киэ далааыннаахтык репрессияламмыта. Уон сыл буолан баран, 1937–1939 сылларга, тутулуга суох кл й-санааны репрессия катога сс тгл лт мэлийэн ааспыта…

Саха чулуу уолаттарын хорсун турунууларын йдн-санаан кэллэр эрэ, Михаил Ефимович туох да буолбутун иин, хайдахтаах да эрэй-му, быстах кэмнээх былаас трэйдээбитин иин норуот ортотуттан трбт дойдуларын дьылатын туугар эттэринэн-хааннарынан, срэхтэринэн-быардарынан дьинээхтик ыалдьар, сааттан-саа бас-кс дьон нэн тахса туралларынан киэн туттар. Кинилэр олус уустук кэмэ Саха сирин экономическай, социальнай-духовнай сайдыыта, т да Максим Кирович Аммосов саанааы курдук тргэн тэтиминэн барбатар, кэм иннин диэки тохтообокко сыарыйа туруохтааын туруулаа сатаабыттара. Михаил Ефимовичка сс атын ыйытар санаа киирээччи… «Конфедералистар тыыннаах хаалар уонна бэйэлэрин идеяларын кмскр кыахтаахтара дуо? Таба суолу талар кыах баара дуо?» Биллэн турар, баара. Тыыннаах хааларга саамай эрэллээинэн кн-кыаын ылынан эрэр систиэмэни билинии, кини ирдэбиллэригэр бас бэринии этэ. Оттон кинилэр атын суолу тутуспуттара. Ол гынан баран репрессия клэтэ син биир интеллигенция рднэн барыахтаах этэ. Ол эрээри кдьэ суох охтубуттара диир сыыа. Т да уонунан сыллар ааспыттарын иин, кинилэр ыспыт сиэмэлэрэ таах хаалбатаа. Аа клнэ баа санаата олоххо киирбитэ.